نفت
نفت
مادۀ معدنی طبیعی. مایعی اشتعال‌پذیر، به رنگ قهوه‌ای مایل به سبز تیره. در زیر صخره‌های متخلخل یافت می‌شود. شامل هیدروکربن‌های آمیخته با اکسیژن، گوگرد، نیتروژن و عناصر دیگری با نسبت‌های متغیر است. به‌نظر می‌رسد از مواد آلی بسیار قدیمی مشتق شده باشد که در ابتدا بر‌اثر عمل باکتری‌ها و سپس بر‌اثر گرما و فشار تغییر شکل داده‌اند. منبع آن ممکن است مواد شیمیایی هم باشد. از نفت خام محصولات گوناگونی را از طریق تقطیر و فرآیندهای دیگر تولید می‌کنند. نفت کوره، نفت سیاه، بنزین، کروزین، گازوئیل و روغن روان‌ساز از آن جمله‌اند. فرآورده‌ها و مواد شیمیایی نفتی به‌مقدار زیادی در تولید شوینده‌ها، فیبرهای مصنوعی، پلاستیک‌ها، حشره‌کش‌ها، کودهای شیمیایی، مواد دارویی و آرایشی، و لاستیک‌های سنتزی به‌کار می‌روند. نفت از بقایای گیاهان و حیوانات دریایی که متعلق به میلیون‌ها سال پیش بوده تشکیل شده است. از این رو آن را با نام سوخت فسیلی می‌شناسند. برخی از بقایای این مواد و رسوبات تشکیل دهندۀ صخره‌ها در زیر دریا ته‌نشین شده‌اند و باکتری‌ها در محیط بی‌هوازی آن‌ها را تجزیه کرده‌اند. باکتری‌ها چربی‌های رسوبات را به اسیدهای چرب، و سپس به موادی آسفالتی، معروف به کروژن، تبدیل کرده‌اند. این مواد طی میلیون‌ها سال و بر‌اثر اعمال گرما و فشار به نفت تبدیل شده‌اند. در مرحلۀ ابتدایی، مواد آلی تحت تأثیر فشار، از لجن‌های رسوبی‌‌شان خارج، و وارد ماسه‌سنگ‌های مجاور شده‌اند. قطرات کوچک نفتی در منافذ صخره‌ها جمع شد و سرانجام، بر‌اثر کشش سطحی نفت (عمل موئینگی)، و از طریق نیروی جابه‌جایی آب در صخره و فشار گاز، از میان لایه‌های صخره‌های متخلخل به‌طرف بالا حرکت کردند. سپس نفت در حالی که از شکاف‌هایی موسوم به روزنۀ گازی یا نفتی در سطح زمین بیرون آمد یا در صخره‌های متخلخلی، مثل سنگ آهک و یا ماسه‌سنگ‌ها، یا در تاقدیس‌ها و محل‌های نفوذناپذیر دیگر گیر افتاد، جابه‌جایی به‌پایان رسید. صنعت نفت در‌پی کشف نفت در اونتاریوی غربی[۱] شکل گرفت. در ۱۸۵۹، ادوین دِرِیک[۲] در پنسیلوانیا نفت را کشف کرد. دِرِیک به‌کمک موتور بخار به استخراج نفت پرداخت. سپس، در بخش‌های گوناگون امریکا، کانادا، مکزیک و ونزوئلا تولید نفت دنبال شد. ونزوئلا در ۱۸۷۸ تولید تجاری نفت را آغاز کرد. در ۱۸۶۰ رومانی، در ۱۹۰۸ ایران، در ۱۹۲۳ عراق، در ۱۹۳۲ بحرین[۳]، و در ۱۹۳۸ کویت[۴] و عربستان سعودی[۵] به کشف نفت نایل شدند. امریکا بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ نفت تا دهه ۱۹۶۰ بود. از آن زمان، خاورمیانه بیشترین میزان تولید را صورت می‌دهد. ذخایر فراوان نفت در خاورمیانه منجر به وابستگی جهانی به نفت ارزان قیمت برای صنایع و حمل و نقل شده است. در ۱۹۶۱، سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) برای جلوگیری از استثمار کشورهای عضو تأسیس شد. پس از آن که قیمت نفت اوپک در ۱۹۷۳ افزایش یافت، آژانس بین‌المللی انرژی به‌منظور حمایت از کشورهای مصرف‌کننده نفت تأسیس شد (۱۹۷۴). تکنولوژی‌های جدیدی برای انتقال نفت از سواحل دریا و نواحی شمالی، مثلاً خط لولۀ آلاسکا، به‌منظور جلوگیری از انحصار اوپک عرضه شده است. در ۱۹۹۳، مصرف جهانی نفت حدود ۲۳ میلیون بشکه بود. با کاهش ذخایر نفتی آب‌های کم‌عمق، شرکت‌های چند ملیتی میدان‌های نفتی را در آب‌های عمیق و در فلات قارۀ خلیج مکزیک[۶] گسترش داده‌اند. کمپانی شِل[۷] میدان نفتی مارس[۸] را، با ذخیره ۵۰۰ میلیون بشکه در عمق ۹۰۰ متری آب توسعه داده است و اکنون، شرکت‌های نفتی دارای تکنولوژی مته‌زنی تا عمق ۳۰۷۵ متر زیر دریایند. برآورد می‌شود از آب‌های عمیق مکزیک هشت تا پانزده میلیون بشکه نفت تولید شود و از این‌رو، این منبع نفتی بر دریای شمالی برتری خواهد یافت. در آسیا، خط لوله نفتی آذربایجان به غرب، یگانه خط لولۀ نفتی بزرگ دریای خزر، در نبرد روسیه با چچن مسدود شد، ولی در ۱۹۹۷ آن را بازگشایی کردند.
آلودگی. احتراق سوخت نفتی از علل آلودگی هوا است. انتقال نفت نیز ممکن است باعث فاجعه شود. در ۱۹۶۷، نفت‌کش تاری کانیون[۹] در شمال غربی انگلستان غرق شد و شرکت‌های نفتی بین‌المللی ملزم به پرداخت خسارت برای آلوده‌کردن سواحل دریا شدند. در ۱۹۸۹، جاری‌شدن نفت از اکسان والدز[۱۰] در آلاسکا علی‌رغم تلاش برای پاک‌سازی منطقه، باعث تخریب زیست‌محیطی شد. حفاری برای تولید نفت نیز خطراتی در‌بر دارد. مشکلات مصرف نفت لزوم استفاده انرژی‌های دیگر را مطرح کرده است.
تاریخچه. بشر قرن‌ها نفت را می‌شناسد و از آن استفاده می‌کند. در ۳۸۰۰پ‌م سومری‌ها آن را برای تقویت خشت‌های گلی به‌کار می‌بردند. باکو جزو نخستین مکان‌هایی است که در آن نفت شناسایی و مصرف شده است. در ۵۰۰پ‌م اولین چاه نفت در جنوب ایران حفر و ثبت شد. چاه‌های مشابهی نیز در قرن ۱۳م در برمه برای تهیه نفت لامپ‌ها حفر شد. بعد از کشف امریکا، کشتی‌های اسپانیایی با قیر جمع‌شده در شکاف سواحل دریاچۀ ماراکایبو[۱۱]ی ونزوئلا درزگیری و آب‌بندی شدند. معمولاً ذخایر نفت و گاز در کنار یکدیگر یافت می‌شوند، زیرا گاز طی تشکیل نفت متصاعد می‌شود.