نواختر

نواَختَر (nova)

نواَختَر

ستارۀ کم‌فروغی که ناگهان با درخشش ۱۰هزار برابر، یا بیشتر منفجر می‌شود و تا چند روز درخشان می‌ماند، سپس رنگ می‌بازد و سال‌‌ها یا گاهی همیشه ناپدید می‌‌شود. تصور می‌شود انفجارهای نواختری در سامانه‌های ستارۀ دوتایی نزدیک به‌هم، و هنگامی رخ می‌دهند ‌که گاز از یک ستاره به درون ندیم کوتولۀ سفید آن جریان می‌یابد. گاز اشتعال پیدا می‌کند و با انفجاری به سرعت ۵,۰۰۱ کیلومتر در ثانیه یا بیشتر دور می‌شود. در این وضعیت، برخلاف مورد اَبَرنواختر، ستاره کاملاً با فوران از‌هم نمی‌پاشد. نواختر بعد از چند هفته یا چند ماه به وضعیت پیشین خود بازمی‌گردد و ممکن است چندین‌بار دیگر فوران کند. با این‌که نام نواختر از ریشۀ لاتینی به‌معنی «نو» اخذ شده است، اسناد تصویری نشان می‌دهد که چنین ستاره‌هایی واقعاً نو نیستند، بلکه ستاره‌های کم‌فروغی‌اند‌ که دستخوش فوران تابشی می‌شوند، قدرمطلقشان موقتاً بین ۶ـ و ۱۰ـ قرار می‌گیرد، و دست‌کم ۱۰۰هزار برابر درخشان‌تر از خورشید می‌شوند. این ستاره‌ها در ابتدا به‌سرعت، و سپس بسیار آرام و طی چند سال درخشش خود را از‌دست می‌دهند. در هر سال دو یا سه ستاره از این نوع در کهکشان ما آشکارسازی می‌شوند، اما به‌طور متوسط هر ۱۰ سال یکی آن‌قدر به ما نزدیک است که با چشم غیرمسلح قابل‌رؤیت است. نواخترانی بسیار مشابه با آنچه که در کهکشان ما پدیدار می‌شوند، در سایر کهکشان‌ها نیز مشاهده شده‌اند.

نام‌گذاری: نواختران را براساس صورت فلکی و سال پدیدارشدنشان نام‌گذاری می‌کنند. نواختران درخشان قرن ۲۰، که به فراوانی مورد بررسی طیف‌شناختی قرار گرفتند عبارت‌اند از نواختر برساووش ۱۹۰۱، نواختر جوزا ۱۹۱۲، نواختر عقاب ۱۹۱۸ که تقریباً به درخشندگی شِعرای یمانی ظاهر شد، نواختر سه‌پایۀ نقاش ۱۹۲۵، نواختر جاثی ۱۹۳۴، نواختر کشتی‌دُم ۱۹۴۲، و نواختر دجاجه ۱۹۷۵. مورد آخر، ابتدا در ۲۹ اوت ۱۹۷۵ با قدر ۳.۰ دیده شد، تا ۳۱ اوت به حداکثر درخشندگی خود، برابر ۱.۸رسید و یک روز در همان وضعیت باقی ماند و تا ۵ سپتامبر، به پایین‌تر از نمایانی با چشم غیرمسلح تنزل یافت. این ستاره ظاهراً در ۱۹۵۰ کم‌فروغ‌تر از قدر ۲۱ عکاسی بوده است، زیرا در نقشه‌های رصدخانه پالومار دیده نمی‌شود. این ستاره در عکس‌های رصد ۵، ۸ و ۱۲ اوت ۱۹۷۵ در رصدخانۀ ریگا، فقط چند روز پیش از انفجار، به‌صورت ستاره‌ای با قدر شانزده و رنگ زرد نمایان شد.

پدیدۀ نواختر: آهنگ افزایش درخشندگی، قدرمطلق، و آهنگ فروخفتن این ستاره‌ها از نواختری به نواختر دیگر متفاوت است، اما رصدهای طیف‌شناختی نشان می‌دهد که اساس این پدیده در هر مورد یکسان است. پوستۀ بیرونی ستاره با سرعت بیرون‌ریزی ۱,۵۰۰ کیلومتر بر ثانیه رو‌به خارج در حرکت است. جرم کل پوسته حدود یک‌ده‌هزارم تا یک‌صدهزارم جرم خورشید است. در ابتدا، پوستۀ در حال رشد مانند نورسپهرِ یک ابرغول رفتار می‌کند و مقدار فزاینده‌ای از نور سفید را به‌سرعت بیرون می‌ریزد. با ادامۀ انبساط، هرچه پوسته بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود، پخش نور آن به‌قدری افزایش می‌یابد که ستاره بسیار شبیه به سحابی گازی می‌شود، طیفِ پیوستۀ ستاره رنگ می‌بازد، و عمدتاً تابش‌های تک‌فامی باقی می‌مانند که بسیار آهسته‌تر ناپدید می‌شوند.

نظریه: بیشتر نواختران یافت‌شده اعضای سامانه‌های دوتاییِ نزدیک به‌هم بوده‌اند، درنتیجه، چنین فرض شده است که ستاره‌هایی که دستخوش انفجار نواختری می‌شوند دوتایی‌های نزدیکی‌اند‌ و تا آن درجه تحول یافته‌اند که عضو بزرگ‌تر پیش‌تر به کوتولۀ سفید تبدیل شده است، در حالی‌که دیگری در مرحلۀ غول سرخ قرار دارد. با متورم‌شدن لایۀ بیرونی غول سرخ و فراتر‌رفتن آن از سطح لاگرانژی، مقداری از مواد آن به‌طرف کوتولۀ سفید کشیده می‌شود. گرانی سطحی در این‌جا به‌قدری زیاد است که ماده اضافی می‌تواند افزایش فشار و دمای کافی را برای آغاز واکنش‌های پروتون ـ پروتون، در هیدروژن‌های باقی‌مانده در لایه‌های بیرونی، پدید آورد. انرژی‌ای که ناگهان بدین‌ترتیب آزاد می‌شود لایۀ سطحی را به‌طرف فضای بیرون می‌راند، به‌نحوی که باقی‌ماندۀ ستاره به مرحلۀ کوتولۀ سفید قبلی خود بازمی‌گردد. این نظریه به‌طور ضمنی نشان‌دهندۀ آن است که هر سامانۀ معیّنی ممکن است دچار چندین انفجار نواختری شود و به‌نظر می‌رسد که چنین چیزی اتفاق می‌افتد. برای شماری از ستاره‌ها که به نواختران بازگشتی معروف‌اند، چنین انفجاری بیش از یک‌بار رصد شده است. نيز ← ابرنواختر

 

---