وندیداد
وَندیداد
متنی به زبان اوستایی و در زمرۀ متن‌های اوستای متأخر. وندیداد نوزدهمین نَسْکْ از اوستای دورۀ ساسانی و یگانه نسکی است که به‌صورت کامل از آن دوره به‌دست ما رسیده است. زند وندیداد نیز در دست است. این متن یکی از بخش‌های پنچ‌گانۀ اوستا و مشتمل بر ۲۲ فرگرد (فصل) است. صورت قدیم‌تر واژۀ وندیداد، ویدیوداد (اوستایی vidaeuua-data) به‌معنای «داد جدا از دیو» یا «قانون جدایی و دوری از دیوان» است. مندرجات کتاب مختلف است: فرگرد نخست در آفرینش زمین و کشورها و به‌طور کلی در باب جغرافیای سرزمین‌های مزدا آفریده؛ در فرگرد دوم دربارۀ داستان جم (جمشید) و ساختن وَرْ (قلعه) و مسائلی مانند سوگندخوردن و پیمان‌داشتن و عهد شکستن، نظافت و غسل و تطهیر و پاک نگاه داشتن آب، آداب دخمه، توبه و انابه و کفاره، دوری جستن از لاشه، دستمزد پزشک، آداب ناخن‌چیدن و بریدن مو و جز آن‌ها سخن به‌میان آمده است. تحریف در بخش دستور زبان، تکرارهای ملال‌آور و طبقه‌بندی‌های موشکافانه و فضل‌فروشی نویسندگان وندیداد، خواندن متن را برای خواننده دشوار و کسل‌کننده کرده است. تألیف وندیداد و یا دست‌کم بخشی از آن را به دورۀ پس از هخامنشیان نسبت می‌دهند. گرچه مطالب آن بسیار کهنه‌تر از این زمان و حتی کهنه‌تر از زمان زردشت است. احتمالاً مغان غرب ایران علاقۀ خاصی به ازمیان بردن خرفستران (موجودات زیان‌بخش) و حفاظت از آفریده‌های اهوره‌مزدا دربرابر طوفان داشتند؛ فرگرد سوم در خوشی و ناخوشی زمین و جز آن‌ها؛ فرگرد نوزدهم دربارۀ زردشت که روح پلید (اهریمن) سعی در اغوای او دارد؛ اما مطالب بقیۀ فرگردها بیشتر در قوانین دینی و احکام مذهبی است. این کتاب در حقیقت رساله‌ای عملیه در باب قوانین طهارتی، گناهان و جرائم و تاوان آن‌ها به‌صورت پرسش و پاسخ (اهوره‌مزدا به پرسش‌های زردشت پاسخ می‌دهد) تدوین شده است. به این ترتیب با گوشه‌ای از زندگی روزمرۀ مردان و زنانی که این قوانین برای آن‌ها وضع شده است آشنا می‌شویم. درواقع وندیداد مرجع اطلاعاتی از واقعیت‌های زندگی باستانی ایران شرقی و از این نظر مهم‌ترین کتاب اوستا است. در این کتاب از قوانین و احکام و امور طهارت سخن رفته است.