اشتراکات غزل‌های مولانا با شطحیات: تفاوت میان نسخه‌ها

حین بررسی متون نثر عرفانی، شاید بتوان اولین و مهم‌ترین جملاتی را که نشانه‌های زبانی و بیانی [[شطح]] را دارند، برخی بیانات و اوراد و ادعیۀ پیشواییان دینی و پیامبر و خاصه کلام باریتعالی در قرآن دانست؛ و بر این اساس ریشۀ زبانی و بیانی تمامی متون عرفانی را نیز چنین کلماتی. اما احتمالا اولین شطحیات مهم ایرانیان مربوط می‌شود به [[بایزید بسطامی]] که وفات او در سال 234 هجری اتفاق افتاده. و نیز به احتمال، [[جنید بغدادی، ابوالقاسم ( ـ بغداد ۲۹۷ق)|جنید بغدادی]] اولین کسی‌ست که شطحیات بایزید را تبیین و تفسیر کرده.

پارۀ دیگری از شطحیات یا کلام عرفا که در این‌جا منظور است، نشانۀ مراتب گوناگونی از شهود در آفریننده‌شان هستند. این شهود، گاه حاصل و برآیند جریان و حیات زبان است و در واقع در چنین حالی متکلم محملی‌ست که زبان بر او سوار است و با او جریان پیدا می‌کند و در این معنا نه تنها با مفهوم [[جریان سیال ذهن]] که به معنایی با جریان سیال زبان نیز مواجهیم. ببینید شمس چه‌گونه از این لحظات می‌گوید: '''«ابلیس بهانه‌ای. آدم نشانه‌ای. ابلیس ظلمتی، آدم نوری. ابلیس سفلا، آدم علوا –» بر این منوال می‌گفتم دی با خود و گرد خندق می‌گشتم. سخن بر من فرو می‌ریخت. مغلوب می‌شدم. زیر سخن می‌ایستادم از غایت مغلوبی. گفتم «چه کنم اگر بر منبر سخن بر من چنین غلبه کند؟ من بر منبر نمی‌روم.»''' این تجسد و انسان‌وارگی زبان در جایی دیگر از [[مقالات شمس]] به زیباترین شکل ممکن تصویر شده: «آفتاب است که همۀ عالم را روشنی می‌دهد. روشنی می‌بیند که از دهانم بیرون می‌رود و از گفتارم، در زیر نور سیاه، می‌تابد. خود این آفتاب را پشت به ایشان است، روی به آسمان‌هاست. نور آسمان‌ها و زمین از وی است. روی آفتاب به مولاناست، زیرا روی مولانا به آفتاب است.» در تاویلی زبان‌شناختی (و نه با توسل به نمادهای عرفانی) آفتاب استعاره از زبان است و نور سیاه نیز همان خط؛ و بیهوده نیست که روی این آفتاب به مولاناست. از آن رو که او محمل بی‌نظیر این آفتاب (زبان) شده. البته اگر به اسم شمس هم توجه داشته باشیم نکتۀ پنهان ظریفی از این کلام کشف خواهیم کرد: شمس خود را ذات و جوهر حیات -یعنی زبان می بیند (در ارتباط واژگانی شمس با کلمۀ آفتاب). گاهی این شهود در مسائل معرفتی و روحانی رخ می‌دهد. یعنی این که مولف رمزی از رموز عرفان و حقیقت را درمی‌یابد؛ بیان این رمز اما آن‌چنان که باید به زبان معمول و گفتمان رایج روزمره و حتی در نوشتار، ممکن نیست. از این رو کسی که به این شهود رسیده، تنها در سیطرۀ رمز و استعاره و مجاز قادر به اشاره به آن است. به این جملۀ ابوسعید در باب دوم فصل سیم [[اسرارالتوحید]] توجه کنید: «مرد را همه چیزی بباید تا همه چیزش نباید.» دوعبارت همه چیز در معنای مجازی‌ای که به کار رفته‌اند، کنایه از هر مفهومی می‌توانند باشند؛ و این همان رمزوارگی و بی‌منتهایی این جملات است- که جز این، وجه بیانی [[متناقض نما|متناقض]] جمله هم تشدیدش کرده. همچنین به غرابت تشبیهاتی که در این جملۀ [[ابوعلی جوزجانی، حسن (قرن ۳ و اوایل قرن ۴ق)|ابوعلی جوزجانی]] – به نقل از [[تذکره الاولیاء|تذکره الاولیا]] – ست توجه کنید: «خوف ناری منور است و رجا نوری منور است و محبت نورالانوار». گذشته از غرابت تصاویر این جمله، به ترکیبات وصفی نار منور و نور منور دقت کنید؛ مگر نه این که روشنایی، ذات آتش و نور است؛ پس چرا گوینده، شیء را به آن‌چه ذات اوست وصف می‌کند؟ شکل دیگر این توصیف شیء به ذات یا صفت ذاتی خودش را مثلا آن‌جا که مولانا صبح را به خودش تشبیه کرده می‌توان دید؛ در ابتدای غزل 890 از [[دیوان کبیر]]: «صـبـحـدمی همچو صبح، پردۀ ظلمت درید/ نـیـم‌شـبـی نـاگـهـان صـبـح قـیـامـت دمـید.» گاهی نیز آن‌چه که شهود شطاح به نظر می‌رسد، در واقع ماحصل تخیل بی‌نظیر اوست و کلامی که آفریده شده در سیالیت ذهن مولف شکل گرفته. اتفاقی که به وهم تصویری یا ذهنی نیز می‌توان تعبیرش کرد. به این کلمات [[ابوالحسین نوری، احمد بن محمد ( ـ بغداد ۲۹۵ق)|ابوالحسین نوری]] – نقل از تذکره الاولیا – توجه کنید: «نوری درخشان دیدم در غیب. پیوسته در وی نظر می‌کردم تا وقتی که من همه آن نور شدم.» این وهمی‌ست که تمامی عرفای صاحب ذوق، فراخور زمینه و استعدادشان از آن بهره داشته‌اند.<ref>فراتر از این وهم ذهنی، پاره‌ای از این مردان حق با توجه به سخنان رمزآلود همراهانشان، به متوهم بودن آنان اعتقاد دارند: «همه به توهم مردند، تا بایزید که او هم به توهم رفت. » (شطح ابی بکر الواسطی - نقل از شرح شطحیات) و البته که قصه‌هایی از این دست، خوانندۀ دل‌آگاه امروزی را در اعتقاد به توهم ساده‌لوحانۀ آنان با ابی بکر الواسطی همراه خواهد کرد: «مرا برگرفت و پیش خود بنشاند. گفت ای بایزید! خلق من دوست دارند که تو را بینند ... الی آخر» یا آن‌جایی از همین کتابِ شرح شطحیات که خرقانی سحرگاهی بیرون می‌رود و خداوند پیش او می‌آید و با بوالحسن کشتی می‌گیرد و او نیز همچنین (در مصارعت باز با او مصارعت کردم)، تا این که حضرت باریتعالی او را زمین می‌زند (یعنی به اصطلاح خاک می‌کند.) و بسیار قصه‌ها و ادعاهای دیگر. به این دو بند از شرح شطحیات (فصلِ فی شطح الشبلی) نیز توجه کنید: ابومحمد نساج گوید: در مجلس شبلی ایستاده بودم. یکی از شبلی وصف جبرئیل پرسید، گفت: آن چه در روایت شنیده‌ام که او را هفتصد نعت است و هفتصد پر، که اگر پری از آن باز کند، از مشرق تا مغرب بپوشد...                                                       دیگر گفت: روایت است از ابن عباس – رضی الله عنهما – که صورت جبرئیل در قائمۀ کرسی، چون حلقۀ زرهی‌ست در جوشن. و کرسی و جبرئیل و عرش در جنب ملکوتی که ظاهر شود به اهل علم، همچون رملی است در بیابانی.</ref> در مقالات شمس، مولف این وهمناکی مولانا را با سرّ دانی او به اشتباه می گیرد: «مولانا می‌گفت که: درختان می‌بینم و باغ‌ها و دریای آبِ صافیِ خوشِ جان‌افزای- که صفت آن دریا در گفت نگنجد از لطف...» تا آن‌جا که شمس در قیاس مولانا با دیگران می‌گوید: «و ایشان هیچ نمی‌بینند در عشق سرّی و سُروری. دو کس نشسته‌اند، چشم هر دو روشن. در او سَبَلی نه، غباری، گرهی نه، دردی نه. این یکی می‌بیند، آن دگر هیچ نمی‌بیند.» و البته که شمس باید خوب بداند، آن‌چه که مولانا بیان می‌کند وهم و تخیّل است نه سرّ و رمزی معرفتی.