پشم

پَشم
گونه‌ای تار پروتئینی. روی بدن برخی از حیوانات مانند گوسفند و شتر، لاما، بز آنقوره می‌روید و از مصالح عمده در قالی‌بافی است. مرغوب‌ترین پشم از گوسفند مرینوس به‌دست می‌آید که منشأ آن اسپانیا است. در ۱۷۹۷، گوسفند مرینوس را به استرالیا بردند و اکنون این کشور بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ پشم مرینوس جهان به‌شمار می‌رود. مواد تشکیل‌دهنده و ساختمان آن در همۀ گوسفندان یکسان است و گوناگونی رنگ آن به‌سبب عوامل ارثی و زیستی است. رنگ طبیعی پشم گوسفند، معمولاً سفید، سفید کرم، طوسی، مشکی و قهوه‌ای است. پشمی را که با رنگ طبیعی خود در بافت قالی به‌‌کار رفته باشد، «پشم خودرنگ» گویند. بعد از رنگ، «درخشش پشم» عمده‌ترین ویژگی آن است. الیاف پشم درخشنده است و این درخشش با پیچش (جَعد) تار ارتباط معکوس دارد؛ درخشندگی الیاف با پیچش بلند تار کمتر و با پیچش کوتاه و ساده بیشتر است. از ویژگی‌های دیگر پشم، تراکم آن و طول اِستاپل است. تراکم، معیاری برای تعداد الیاف موجود در واحد سطح بدن گوسفند است و استاپل یا فتیلۀ پشم از به‌هم‌پیچیدن الیاف پشمی تشکیل می‌شود. قابلیت ارتجاع از دیگر ویژگی‌های پشم است که با فشردنِ پشم در دست محسوس است. چربی داخل الیاف پشم هم از دیگر ویژگی‌های آن است که لطافت و نرمی پشم را تعیین می‌کند. بالاخره بزرگ‌ترین ویژگی در تعیین ارزش پشم، قطر یا ظرافت آن است. قطر پشم، با برش عرضیِ تار آن تعیین می‌شود. ظرافت پشم در همۀ نقاط بدن گوسفند یکسان نیست. به ویژگی‌های یادشده، بازده پشم را هم باید افزود که عبارت از مقدار پشم خارج‌شده پس از مرحلۀ شست‌وشو، نسبت به مقدار پشم وارد شده است. پشم به‌دست آمده از هر گوسفند در ایران، سالانه نزدیک به ۱.۷ کیلو برآورد شده است که این میزان در مجموع با توجه به رقم گوسفندان ایران، به حدود ۵۱هزار تن می‌رسد؛ و چون بازده پشم کشور نزدیک ۵۰ درصد برآورد شده، از این مقدار، پس از شستن و تمیزشدن، با احتساب ضایعات، ۲۵هزار تن باقی می‌ماند که صرفِ رِشتن می‌شود. مراکز مهم تولید پشم در ایران عبارند از آذربایجان (ارومیه، خوی، دشتِ مغان، سلماس، و ماکو)، خراسان (تربت حیدریه، سبز‌وار، قوچان، نیشابور، و اطراف مشهد)، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، لرستان، و کرمان (بم، جیرفت، و رفسنجان). تهیه پشم دارای پنج مرحله است: چیدن، جورکردن، خارگیری، شستن، و ریسیدن. پشم‌چینی به‌روش «دباغی» مضر و مصرف‌شدن آن در قالی‌بافی ممنوع است. بهار بهترین فصل چیدنِ پشم است. کارخانه‌های پشم‌ریسی دو نوع نخ پشمی (خامه) تهیه می‌کنند: نخ پشم یک‌لاتاب برای فرش‌های مرغوب و نخ پشم دولاتاب برای فرش‌های معمولی. در نمره‌گذاری الیافِ پشم هرچه نمرۀ پشم بالاتر باشد، الیاف ظریف‌تر است. واحد اندازه‌گیری نخ پشمی برحسب قطر آن، طول نخ در واحد وزن است. وزن مخصوص پشم نیز عبارت است از یک سانتی‌متر مکعب از این ماده. تعیین نمرۀ متریک پرز پشمی، عبارت است از مقدار طول نخ پشمی، در یک گرم. براساس نتایج آمارگیری کشاورزی روستایی مرکز آمار ایران در ۱۳۶۱، آمار گوسفند یک ساله و بزرگ‌تر در کل کشور ۲۳,۹۱۴,۰۰۰ رأس بوده است. متوسط پشم یک رأس گوسفند ۱.۰۶۹ کیلو و مقدار استحصال‌شده ۲۵,۵۷۱.۵ تن بوده است. ضمناً به‌‌موجب آمار سالنامۀ گمرک ایران در همین سال (۱۳۶۱)، پشم وارداتی به کشور ۸.۱ تن بوده است که ارزش این کالا در سال مذکور به ۲.۳میلیارد ریال رسید. در ایران، بیش از ۱۵۰ کارخانۀ تهیۀ خامۀ قالی وجود دارد. این کارخانه‌ها زیر پوشش شرکت تعاونی کارخانجات پشم‌ریسی ایران است. شرکت مذکور در ۱۳۶۶، با نظارت سازمان مرکزی تعاون و با هدف بهبود مواد اولیه، کنترل کیفیت و ارائه خدمات به کارخانه‌های پشم‌ریسی تأسیس شده است.