چاپ
چاپ (printing)
تکثیر نسخه‌های متعدد از نوشته یا تصویر روی کاغذ، مانند تولید کتاب یا روزنامه، یا روی انواع مواد، مانند ظرف‌های پلاستیکی. در آغاز برای چاپ، از کلیشه‌های چوبی استفاده می‌کردند. پس از آن، استفاده از حروف چوبی کنده‌کاری‌شده یا حروف فلزی ریخته‌شده در قالب و ماشین‌های دستی رایج شد. امروزه، چاپ با ماشین‌هایی صورت می‌گیرد که کنترل الکترونیکی دارند. فرآیندهای رایج چاپ عبارت‌اند از حروف‌چینی نوری الکترونیکی[۱]، چاپ افست (مسطح)[۲]، و چاپ گراوور[۳].
منشأ. از قرن ۶م، هنر چاپ با کلیشۀ چوبی را در چین می‌شناختند. در قرن ۱۱م، استفاده از حروف متحرک رایج شد. در اروپا، تا قرن ۱۴م، کسی با فرآیند چاپ آشنا نبود. در قرن ۱۵م، یوهانس گوتنبرگ[۴] آلمانی آن را دوباره اختراع کرد و هنر چاپ از آلمان به ایتالیا، فرانسه، و انگلستان گسترش یافت.
نیروی بخار. تا قرن ۱۹ پیشرفت دیگری در فرآیند چاپ روی نداد. در این قرن، نیروی بخار جای ماشین‌های چاپ دستی را گرفت و تولید بی‌وقفه را امکان‌پذیر کرد. حروف‌چینی دستی که در آن هر حرف کوچک فلزی را با دست از داخل گارسه برمی‌داشتند و به‌صورت سطری می‌چیدند، جای خود را به ماشین‌هایی داد که با صفحه‌کلید کار می‌کردند. لاینوتایپ فرآیندی بود که در آن از فلز مذاب استفاده می‌شد. در این فرآیند هر سطر از متن به‌صورت یکپارچه ریخته می‌شد و برای چاپ روزنامه، مجله، و کتاب به‌کار می‌رفت. این فرآیند را اوتمار مرگنتالر[۵] در ۱۸۸۶ اختراع کرد و تا دهۀ ۱۹۸۰ رایج بود. مونوتایپ در چاپ کتاب به‌کار می‌رفت و رشته‌ای حرف و نشانۀ مجزا و قابل تصحیح با دست تولید می‌کرد. در ۱۸۸۹ تالبرت لانستون[۶] (۱۸۴۴ـ۱۹۱۳) آن را در امریکا اختراع کرد. این پیشرفت‌ها با همۀ اهمیتی که داشتند تحولی بنیادی ایجاد نکردند و صرفاً روش‌هایی بودند که عملیات پایۀ حروف‌چینی را سریع‌تر صورت می‌دادند و فرآیند واقعی چاپ با فشردن حروف آغشته به مرکب روی کاغذ و با استفاده از ماشین چاپ سربی صورت می‌گرفت.
تحولات قرن ۲۰. در دهۀ ۱۹۶۰، ماشین چاپ افست و روش گراورسازی مطرح شدند. در فرآیند چاپ افست، عمل چاپ با استفاده از سطح تخت مرکب‌خورده صورت می‌گیرد. گراورسازی برای چاپ نشریاتی به‌کار می‌رود که تیراژ بالایی دارند و در آن از صفحه‌هایی دارای فرورفتگی استفاده می‌کنند. در دهۀ ۱۹۶۰، با پیدایش ماشین‌های حروف‌چینی نوری الکترونیکی، عملیات حروف‌چینی و تصحیح به‌ترتیب ماشین‌نویسی امکان‌پذیر شد و دیگر به کارگاه حروف‌چینی با فلز مذاب، با دود و بخار خطرناک، خرده‌های سرب، و سروصدا، نیاز نبود و فقط تهیۀ زینک و ادارۀ ماشین‌های چاپ به‌روش سنتی صورت می‌گرفت. در دهۀ ۱۹۷۰، چاپ بدون زینک آغاز شد. در این روش، از فرآیندهای گوناگونی مانند باریکۀ لیزر رایانه‌ای یا فواره‌های پیوستۀ مرکب استفاده می‌شود. در روش اخیر، مرکب به‌شیوۀ آکوستیکی تجزیه و به قطره‌های ریز و هم‌اندازه‌ای تبدیل می‌شود که تحت کنترل رایانه بار الکترواستاتیکی پیدا می‌کنند. با استفاده از اسکنرهای نوری، می‌توان تصاویر را به رایانه نیز منتقل کرد.
چاپ در ایران. چاپ از واژۀ چینی چاو به‌معنی پول کاغذی گرفته شده که در عهد سلطنت گیخاتوخان رایج شد (۶۹۳ق) و می‌توان آن را اولین طریقۀ چاپ در ایران شمرد، اما نخستین چاپ‌خانۀ عربی و فارسی ظاهراً در حدود ۱۰۲۰ تا ۱۰۳۰ق به‌وسیلۀ کشیشان کرملی در اصفهان دایر شد. این چاپخانه را بَصمه‌خانه می‌نامیدند. ارمنیانی که شاه‌عباس اول به اصفهان کوچانید در ۱۰۵۰ق چاپ‌خانه‌ای در جلفای اصفهان تأسیس کردند. عباس میرزای ولیعهد، مشوق ایجاد مطبعۀ چاپ سربی شد و آقا زین‌العابدین تبریزی چاپ‌خانه‌ای را نخست در تبریز و بعد از چندی به فرمان فتحعلی‌شاه در تهران تأسیس کرد و رساله‌های «فتحنامه» و «آبله‌کوبی» را به زبان فارسی، اما با حروف عربی به‌چاپ رسانید (۱۲۳۳ق). چاپ سنگی در حدود ۱۲۴۰ق به ایران راه یافت. با ازدیاد مدارس و مطبوعات، چاپ و چاپخانه در ایران تدریجاً رواج و رونق گرفت و چاپ‌خانه‌های متعدد و مدرن نیز به‌وجود آمدند.