چهار گاه

چهار‌گاه

نام یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران. این دستگاه فواصلی خاص دارد و هیچ گامی را نمی‌توان یافت که در فاصله یک اُکتاو آن دو فاصلۀ دومِ افزوده (یا مشابه آن) باشد. چهارگاه از لحاظ حالت دارای بیان حماسی و پهلوانی است. گام چهارگاه را متعلق به دورۀ ایران قبل از اسلام می‌دانند (منظور از گام دُوْری از نت‌ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارمِ درست است که روی هر درجه یا برخی از درجه‌های آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است). فواصل درجه‌های چهارگاه از یکدیگر به‌ترتیب عبارت‌اند از دومِ نیم‌بزرگ ـ دومِ کم‌افزوده ـ دومِ کوچک ـ دومِ بزرگ ـ دوم نیم‌بزرگ ـ دوم کم‌افزوده ـ دوم کوچک. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، دو دانگ چهارگاه با هم برابرند. نوع دیگری از چهارگاه متداول است که در آن به‌جای علامت ربع پرده از نیم‌پرده استفاده می‌شود و به آن چهارگاه تامپره یا تعدیل‌شده می‌گویند؛ در آن صورت دو فاصلۀ دوم کم‌افزوده به دوم افزوده و فاصله‌های دوم نیم‌بزرگ به دوم کوچک بَدَل خواهند شد. در گام چهارگاه به‌جز درجه‌های دوم (Re) و هفتم (Si)، بقیه درجه‌ها هریک شاهد گوشۀ خاصی است. درجۀ اول شاهد خودِ چهارگاه، درجۀ سوم شاهدِ زابل، درجۀ چهارم شاهدِ مویه، درجۀ پنجم شاهد حصار، درجۀ ششم شاهد مخالف و درجۀ هشتم شاهد مغلوب و منصوری است. در چهارگاه فقط دو مُدگردی داریم که هردو به چهارگاه از مایه دیگری می‌روند. یکی مویه که به چهارگاه چهارم بالاتر مدگردی دارد و دیگر به حصار که چهارگاه پنجم بالاتر ولی روی مویه زیاد توقف نمی‌شود و روی حصار بیشتر کار می‌شود. گوشه مُخالف به درآمد همایون، آن‌طور که امروز می‌نوازند، شباهت دارد و در صورت تمایل از آن به همایون می‌توان وارد شد که البته در ردیف مرسوم نیست. ولی اگر چهارگاه را با نیم‌پرده اجرا کنیم، می‌توان به‌راحتی به بیداد و همایون و دشتی و شور مُدگردی کرد. آهنگ معروف یار مبارکباد، که در مراسم عروسی نواخته می‌شود، از آهنگ‌های معروف چهارگاه است. از دیگر آهنگ‌های معروف چهارگاه است: رِنگ‌ناز، و دخترک ژولیده اثر استاد وزیری، و ترانۀ هزاردستان اثر امیرجاهد. برخی از موسیقی‌دانان اعتقاد دارند که در اصل چهارگاه سنتی و اصیل، همان چهارگاه با نیم‌پرده است، زیرا ربع‌پرده از قرن ۳ وارد موسیقی ایران شده و از سویی دیگر سازهایی مانند تنبور نواحی مختلف هیچ کدام ربع‌‌پرده ندارند و چهارگاه را بدون ربع‌پرده اجرا می‌کنند. گوشه‌های چهارگاه در ردیف موسی معروفی ۶۲ گوشه و در ردیف میرزا عبدالله، البته با احتساب رِنگ شهرآشوب، لزگی، متن، و حاشیه ۳۱ گوشه است. نام گوشه‌های چهارگاه به شرح زیر است: درآمد؛ پیش زنگوله و زنگوله؛ نغمه؛ کرشمه؛ زنگ شتر؛ زابل؛ بسته‌نگار؛ مویه؛ حصار؛ پس‌حصار؛ مخالف؛ حاجی حسنی؛ مغلوب؛ حزین؛ حدُی؛ پهلوی؛ رَجَز؛ منصوری؛ لزگی؛ متن و حاشیه؛ شهرآشوب. اسامی گوشه‌های تکراری مانند درآمد دوم و سوم و حصار قسمت دوم و سوم و غیره در این‌جا ذکر نشده است. افزون بر این‌ها در ردیف موسی معروفی نام‌هایی از قبیل کهگیلویه حُزّان، دوبیتی، و دوتایکی نیز آمده است. همچنین گوشه بَدْر ابداع استاد وزیری و زابل گبری هم در کتاب موسیقی نظری اثر علینقی وزیری آورده شده است. نقش درجۀ ششم در فرود چهارگاه شایان توجه است، یعنی در فرود چهارگاه درجۀ ششم نقش درجۀ هفتم (مَحسوس) را دارد و این حالت فرود فقط مخصوص چهارگاه و سه‌گاه است. فرود چهارگاه هم منصوری و هم مغلوب را اوج چهارگاه می‌توان نامید که شاهد آن همان شاهد چهارگاه در اکتاو و بالاتر است.