کانون نویسندگان ایران
کانون نویسندگان ایران
در تاریخ معاصر ایران، نویسندگان برای تثبیت هویت فرهنگیِ خویش و به‌دست‌آوردن حق انتشار آزادانۀ اثرشان، همواره به فکر داشتن کانونی از آنِ خود بوده‌اند؛ اما اقدام آنان با موانع درونی و بیرونیِ گوناگون مواجه می‌شده است. از این‌رو، تجمع نویسندگان از حد محفل‌های کوچکِ افراد هم‌مشرب، در کافه‌ها یا خانه‌های شخصی، فراتر نرفته است. نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران (تیرماه ۱۳۲۵) نیز به کوشش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی به‌منظور توسعۀ روابط دو کشور، تشکیل شد و حاصل تلاش مستقل نویسندگان ایران نبود؛ بیشتر مناسبتی سیاسی داشت تا ادبی، و به همین دلیل تداوم نیافت. شرکت‌کنندگان در کنگره خواستار ایجاد «بنیاد اتحاد گویندگان و نویسندگان» شدند. اما این خواست، بیش از دو دهه، به فراموشی سپرده شد. تا این‌که در شرایطی دیگر و به منظوری متفاوت با منظور نخستین کنگره، بار دیگر مورد توجه نویسندگان قرار گرفت. گردهمایی جمعی از نویسندگان در ۱۳۴۵، برای اعتراض به سانسور، مقدمه‌ای برای تشکیل کانون نویسندگان بود. آنان با نخست‌وزیر وقت هم ملاقات بی‌نتیجه‌ای داشتند. در ۱۳۴۶، زمانی‌که دولت به فکر تشکیل «کنگرۀ ملی نویسندگان ایران» افتاد، نُه تن از نویسندگان ضمن بیانیه دربارۀ کنگرۀ نویسندگان، هر نوع کنگرۀ دولتی را تحریم کردند. این بیانیه را جلال آل احمد، داریوش آشوری، نادر ابراهیمی، بهرام بیضایی، محمدعلی سپانلو، اسلام کاظمیه، فریدون معّزی مقدم، اسماعیل نوری علا و هوشنگ وزیری امضا کرده بودند. هر یک از اینان، بیانیه را به امضای عده‌ای دیگر از نویسندگان رساندند؛ شمار تأییدکنندگان این بیانیه به ۵۲ رسیده بود. آل احمد در اسفند ۱۳۴۶ تشکیل انجمنی از اهل قلم کشور را پیشنهاد داد. پس از چند جلسه بحث و گفت‌وگو، با صدور منشوری با عنوان «دربارۀ یک ضرورت» (مجلۀ آرش، بهار ۱۳۴۷) و تصویب آیین‌نامۀ کانون در مجمع عمومی، کانون نویسندگان ایران تشکیل شد. شرکت‌کنندگان سیمین دانشور را به‌عنوان رئیس هیئت دبیران انتخاب کردند؛ و در نخستین بیانیۀ خود ـ با امضای ۴۹ شاعر و نویسنده ـ بر «تأمین آزادی بیان مطابق قانون اساسی کشور و اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، و دفاع از منافع صنفی اهل قلم» تأکید کردند. دولت، کانون را به‌رسمیت نشناخت و کوشید از تشکیل جلسات آن جلوگیری کند. پس از دو سال فعالیت، شدت‌گرفتن سانسور، مرگ نابهنگامِ جلال آل احمد، و اختلافات درونی اعضا، سبب سکوت کانون از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶ شد. در ۱۳۵۶، با تغییر اوضاع جهانی و ملی، کانون پس از انتشار چند نامۀ سرگشاده در دفاع از آزادی اندیشه و قلم، با برگزاری «شب‌های شعر» دورۀ تازه‌ای از فعالیت خود را شروع کرد. این جلسات با حضور ۶۰ نویسنده و شاعر در انستیتو گوته، وابسته به انجمن فرهنگی ایران و آلمان، از ۱۸ تا ۲۷ مهر ۱۳۵۶ برگزار شد و در دانشگاه صنعتی تداوم یافت. دومین دوره از فعالیت کانون از مهر ۱۳۵۶ تا بهار ۱۳۶۰ به‌طول انجامید. قرار بود از دوم تا دوازدهم آبان ۱۳۵۸، شب‌های کانون نویسندگان با عنوان «آزادی و فرهنگ» در دانشگاه تهران برگزار شود. اما مسئولان حفظ امنیت مراسم را به‌عهده نگرفتند و گروهی از اعضای کانون نیز با برگزاری مراسم مخالفت کردند. هیئت دبیران، که مرکب از محسن یلفانی، احمد شاملو، غلامحسین ساعدی، اسماعیل خویی و باقر پرهام بود، حکم بر تعلیق عضویت پنج تن از اعضا، که وابسته به حزب توده بودند، داد؛ این پنج تن م. ا. آذین، سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج، فریدون تنکابنی و محمدتقی برومند بودند. این اقدام، به‌عنوان عملی غیر دموکراتیک، مورد انتقاد گروهی از اعضای کانون قرار گرفت. درپی آن، ۳۶ نویسنده و شاعر از کانون کناره گرفتند و «شورای نویسندگان و هنرمندان ایران» را تشکیل دادند.