کتیبه های سغدی
کتیبههای سُغْدی
کتیبه‌هایی به زبان سغدی مشتمل بر سنگ‌نبشته، چرم‌نبشته، سفال‌نبشته، چوب و استخوان‌نبشته، نوشته‌های روی سکه‌ها و اشیای سیمین و سنگ‌های گرانبها. این آثار به خط خاص سغدی (← سغدی،_زبان) نوشته شده و در آن‌ها هزوارش و املای تاریخی به کار رفته و متعلق به قرن ۲م ـ۱۱م است. مهم‌ترین کتیبههای سغدی عبارت‌اند از: سکّه‌ها، مشتمل بر تعداد بسیاری سکه که قدیم‌ترین آن‌ها به قرن ۲م تعلق دارد و جدیدترین آن‌ها از دوران حکومت نَمورک (۷۱۱ تا ۷۳۸م)، فرمانروای سمرقند، است که در ناحیۀ پنجکنت در جمهوری تاجیکستان کنونی به دست آمده‌اند؛ چرم‌نبشته‌های کوه مغ (← کوه_مغ،_آثار)؛ سفال‌نبشته‌ها، مشتمل بر کتیبههای کوچکی بر روی ظروف سفالین که در نواحی گوناگون سغد قدیم مانند وَرَخشه (بخارا)، فرغانه، هفت‌رود و وادی حصار و پنجکنت تاجیکستان و نیز از خرابه‌های مرو به‌دست آمده است. بیشتر این آثار به اواخر قرن ۷ و اوایل قرن ۸م تعلق دارند. از میان این آثار، یک قطعه سفال نبشته شش‌سطری، مشتمل بر فهرست الفبای سغدی، اهمیت خاصی دارد. نام کاتب این سفال‌نوشته درواسپ است که به فرمان کَوی‌فَرْن آن را تهیه کرده است: سنگ‌نبشته‌های سند علیا، مشتمل بر بیش از ۶۷۰ سنگ‌نبشته به زبان‌های ایرانی میانه که به قرن ۴م تعلق دارند و در درۀ سند علیا در شمال پاکستان کشف شده‌اند. بیشتر این کتیبه‌ها سغدی و دربردارندۀ نام‌های خاص ایرانی است: سنگ‌نبشتۀ بوگوت، کتیبه‌ای ۲۹سطری، که بر سه طرف سنگ مزار قائم نگاشته شده و در غرب بوگوت در جمهوری مغولستان کشف شده است. این کتیبه مربوط به حدود ۵۸۱م و به‌سبب دربرداشتن آگاهی‌هایی دربارۀ تاریخ فرمانروایی ترکان حایز اهمیت است؛ کتیبههای افراسیاب، مشتمل بر ده کتیبۀ مکشوف در خرابه‌های افراسیاب در شمال سمرقند کنونی (جمهوری ازبکستان) که متعلق به اواخر قرن ۷ و اوایل قرن ۸م است. موضوع این کتیبه‌ها که همراه با نقش و نگاره‌های روی دیوار کشف شده، بیشتر در شرح نقش آن‌هاست. بر یکی از دیوارها کتیبه‌ای شانزده‌سطری در شرح باریافتن فرستادۀ چغانیان و چاچ‌ها به حضور ورهومن، فرمانروای سمرقند، دیده می‌شود؛ سنگ‌نبشتۀ لدک، کتیبه‌ای کوتاه در نُه سطر، از نوع کتیبههای یادبودی (← کتیبههای خصوصی فارسی میانه) که احتمالاً متعلق به ۲/۸۴۱م است. در این کتیبه از نوش‌فَرْن، فرستادۀ سمرقند به دربار خاقان تبت نام برده شده که به ناحیۀ ادک در تبت، جنوب غربی جامو ـ کشمیر رسیده است؛ کتیبۀ قرابالقسون؛ کتیبههای قرقیزستان، کتیبه‌هایی نگاشته‌شده بر روی صخره یا سنگ، از نوع کتیبههای یادبودی که به فرمانروایان ترک قره‌خانی و به زمانی میان قرون ۹ تا ۱۱م تعلق دارند. همۀ این کتیبه‌ها خوانده و به زبان‌های اروپایی ترجمه شده است.