کردستان
کُردستان
سرزمینی عمدتاً کوهستانی واقع در خاورمیانه که به اعتبار اکثریت جمعیت کردنشین آن کردستان نامیده می‌شود. این منطقه در چهار کشور ترکیه، ایران، عراق، و سوریه قرار دارد. کردها قومی ایرانی‌تبارند که بعضاً با ترک‌ها، اعراب، ارامنه، و آسوریان درآمیخته‌اند. گرچه نام کرد بسیار باستانی است، پیشینۀ نام کردستان به دوران سلطنت سلطان سنجر (وفات ۵۵۲ق) بازمی‌گردد که ولایت کردستان را، با مرکزیت شهر بهار، در شمال شرقی همدان، ایجاد کرد. این ولایت بین آذربایجان و لرستان واقع بود و شامل نواحی همدان، دینوَر، کرمانشاه، و سنّه (سنندج کنونی)، در شرق؛ و شهر زور و خُفتیان در زاب، در غرب، می‌شد. اولیا چلبی (وفات ح ۱۰۹۳ق) در سیاحت‌نامه ارزروم، وان، حکاری، دیاربکر، جزیره (جرزۀ کنونی)، عمادیه، موصل، شهرزور، و اردلان را جزو کردستان می‌شمارد و شرف‌الدین یزدی لُرها را نیز در زمرۀ کردستان قرار می‌دهد. ایران نیز در قرن ۱۰ق/۱۶ همدان و لرستان را از کردستان جدا می‌کند و این نام بر اردلان و سنّه (سنندج)، مرکز آن، اطلاق می‌شود. تا دهۀ آخر قرن ۲۰م ایران یگانه کشوری بود که استانی به نام کردستان داشت و پس از جنگ اول خلیج‌فارس و شکست عراق از امریکا و متحدانش، منطقۀ خودمختار کردستان عراق نیز ابراز وجود کرد. ترک‌ها بخش کردنشین ترکیه را آناتولی شرقی، عراقی‌ها، ولایات شمالی، و سوریه ولایت جزیره می‌نامند. پهنۀ تاریخی و سیاسی کردستان قطعی نیست و با جمعیت قومی آن تطبیق نمی‌کند. در ترکیه افزون بر آناتولی شرقی جماعات بزرگی از کردها در استانبول، آنکارا، و ازمیر سکونت دارند. در عراق شهرهای موصل، سلیمانیه، کرکوک، اربیل، دیاله، خانقین، و مندلی (علاوه‌بر شهرک‌ها و روستاها) کردنشین‌اند و انبوهی از کردان نیز در بغداد به‌سر می‌برند. جمعیت کرد سوریه بیشتر در کُردداغ، جزیره، رأس‌العین و قَامشلی به‌سر می‌برند و هزاران تن دیگر در دمشق، حما، و حلب زندگی می‌کنند. جمعیت کردهای خارج از کردستان، در ارمنستان، جمهوری آذربایجان، و گرجستان نیز در حدود ۸۰۰هزار نفر برآورده می‌شود. در ایران، علاوه‌بر استان کردستان، طوایفی از کردها در خراسان، فارس، و کرمان و اطراف تهران پراکنده شده‌اند. بلندترین کوه‌های کردستان قلۀ آرارات بزرگ (آغری‌داغ)، ۵۱۳۷ متر؛ و رَشکو، در حکاری با ۴۱۷۰ متر؛ و چهل‌چشمه در ایران ۳۱۷۳ متر ارتفاع دارد. رودهای بزرگ دجله و فرات نیز در ترکیه از منطقۀ کردنشین سرچشمه می‌گیرند. کردستان بعد از اسلام شاهد حوادث و حملات پرشمار بوده است. دو خاندان بزرگ سلطنتی اسلامی، یعنی شدادیان و ایوبیان، از قوم کرد بودند. معروف‌ترین قهرمان کرد صلاح‌الدین ایوبی است. اقلیت‌هایی از ترکان، ترکمنان، ارمنیان و آسوریان نیز در مناطق کردنشین زندگی می‌کنند. مهم‌ترین شهرهای این ناحیه عبارت‌اند از کرمانشاه، در ایران؛ اربیل، سلیمانیه، و کرکوک در عراق؛ دیاربکر، ارزروم، و وان در ترکیه؛ و قامشلی در سوریه. کردستان به‌علت قرار گرفتن در مسیر باستانی جادۀ ابریشم و در حاشیه شمالی هلال خصیب، در قرون وسطا بسیار رونق یافت، اما با جایگزین‌شدن حمل‌ونقل دریایی، به جای جادۀ ابریشم، به‌تدریج اهمیت خود را از‌دست داد. این ناحیه ذخایر غنی نفت دارد و به‌رغم آب‌وهوای سردش، خاک آن حاصل‌خیز است. براثر سیاست‌های صدام‌حسین و ترکیه، حدود ۵هزار روستا در کردستان تخلیه شده‌اند. فقط در کردستان ایران زندگی روستایی شکل سنتی خود را کاملاً حفظ کرده است.