کوفی، خط
کوفی، خط
(يا: نسخ ناقص) این خط از دوران پیش از اسلام نوشته می‌شد و ریشۀ آن از خط نبطی است. بعد از ظهور اسلام این خط در میان عرب‌ها رایج شد. خط کوفی در سلسلۀ خطوط اسلامی رتبۀ اول را دارد ولی از لحاظ کاربرد در رتبۀ آخر است. هنگامی‌که حضرت علی(ع) کوفه را مقر حکومت قرار داد، این خط بیشتر رونق گرفت و قرآن‌های بسیاری به این خط نوشته شدند. خط کوفی در شهرهای اسلامی به‌شیوۀ متنوعی نوشته می‌شد و خطاطان در اختراع این شیوه‌ها تأثیر مستقیم داشتند. معروف‌ترین شیوه‌ها شیوۀ مکی، منسوب به مکه، و شیوۀ مدنی، منسوب به مدینه، و کوفی بوده است. در اواخر دورۀ بنی‌امیه و اوایل دورۀ بنی‌عباس خط کوفی از عربستان به کشورهای دیگر، مانند ایران، آسیای صغیر، مصر، و شمال افریقا، راه یافت که در نتیجه اقلام دیگری از آن استخراج شد. در ایران نیز به خط کوفی ایرانی معروف است. این خط در طول سه قرن کاملاً رواج یافت و به ۵۰ نوع رسید. آنچه مسلم است، خط کوفی در صدر اسلام آن‌چنان سخت و دشوار نبوده و انواع گوناگون نداشته است اما به‌تدریج صور گوناگون و پیچیده‌ای پیدا کرد. پس از رواج خطوط شش‌گانه محقق، ریحان، نسخ، ثلث، توقیع، و رقاع، خط کوفی از رونق افتاد ولی تا قرن ۷ و ۸ق هم معمول بود و از آن به‌بعد در کتیبه‌نویسی و سر سوره‌های قرآن به‌کار رفت. کاربرد این خط رفته‌رفته کم شد و تا قرن ۱۱ق، که ۱۰۰۰ سال از عمر آن گذشته بود، انواع آن به فراموشی سپرده شد. خط کوفی را عمدتاً به دو دسته تقسیم می‌کنند: خط کوفی مغربی و خط کوفی مشرقی. خط کوفی مغربی چند شیوه دارد: قیروانی، تونسی، جزایری، سودانی. خط مشرقی نیز سه شیوه دارد: اول شیوۀ مکی، مدنی، کوفی (بصری، شامی، مصری)، دوم شیوۀ ایرانی، و سوم شیوۀ مختلط. این سه شیوه انواع گوناگونی دارد: نوع ساده آن خالص و خالی از هرگونه تزیینی است؛ نمونه‌هایی از قرآن و کتیبه‌های قرن اول هجری در این گروه است. نوع تزیینی آن اصول و قواعد خاصی ندارد، جز رعایت حروف الفبا، و اغلب پیچیده و خوانش سختی دارد زیرا خطوط را با گل و برگ و تزیینات هندسی همراه می‌کردند؛ و نوع بنایی (مَعقلی) است که مربع و مستطیلی و متداخل است؛ در این نوع زوایای مستطیل‌ها یا مربع‌ها به‌گونه‌ای به‌کار رفته که یک طرح هندسی می‌سازد، این نوع خط کوفی در بسیاری از بناها و مساجد قدیم استفاده شده است و در تزیینات کاشی‌کاری بناها نیز به‌کار می‌رود.