یادداشت های زیرزمینی

یادداشت‌های زیرزمینی (Zapiski iz Podpolja)

(یا: خاطرات زیرزمینی) داستانی از فیودور داستایوسکی، منتشرشده به روسی در ۱۸۶۴. این داستان که به‌صورت یادداشت روزانه نوشته شده، در دو بخشِ متفاوت است. در بخش نخست قهرمان داستان در زیرزمینی که نماد نفی جهان واقعیِ بیرونی است، زندگی می‌کند. او با سخنانی هذیان‌گونه به مخالفت با کسانی برمی‌خیزد که برخی افکار غیرمنطقی او را نادرست می‌خوانند. بخش دوم داستان روایت چند ماجرا از زندگی قهرمان از زبان خود اوست؛ مثلاً حکایت رابطۀ او با یک روسپی به نام لیزا، که به رد اظهار عشقِ لیزا به او، و راندن لیزا از خانه‌اش می‌انجامد. این بخش از داستان در واقع، ادعانامۀ داستایوسکی علیه تربیت کتابی است. دیگر شخصیت‌های داستان که هریک به‌نوعی بازگوکنندۀ بخشی از زندگی داستایوسکی‌اند، اغلب از طبقۀ کارمندان دون‌پایۀ دولتی‌اند که نظام امپراتوری نیکلای اول آن‌ها را بی‌ریشه و عاری از شخصیت کرده است. یادداشت‌های زیرزمینی پس از انتشار اقبالی نیافت و در مقایسه با دیگر آثار داستایوسکی کم‌اهمیت خوانده شد، اما منتقدانِ قرن ۲۰ برای آن جایگاهی شایسته در نظر گرفتند و آن را اثری ارزشمند توصیف کردند. انتشارات علمی و فرهنگی این اثر را همراه با چهارده تفسیر آن با ترجمه‌ی حمیدرضا آتش بر آب در ایران منتشر کرده است.