خلیل آباد، شهرستان
| خلیل آباد، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | بخش‌‌های مرکزی و شش‌طراز |
| جمعیت | 51,701نفر (1395ش) |
| موقعیت | جنوب غربی استان خراسان رضوی |
| نوع اقلیم | معتدل مایل به گرم و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | 985متر (مرکز شهرستان) |
| برخی بناها | مسجد جامع خليل‌آباد (از دورۀ پهلوی)؛ مسجد جامع سعدالدین در دهستان کویر (مربوط به اواسط دورۀ قاجار)؛ قلعۀ تاريخی کندر (مربوط به دورۀ سلجوقی) |
| نام لاتین | Khalilabad |
| شهر ها و آبادی ها | شهرهای جغتای و کندر |
خلیل‌آباد، شهرستان (County) Khalilabad
واقع در نواحی جنوب غربی استان خراسان رضوی، به مرکزیت شهر خلیل‌آباد. تا نیمۀ دوم سال 1382ش بخشی از شهرستان کاشمر بود؛ بر اساس مصوبۀ مورخ 20 مرداد 1382ش هیأت دولت، در پاییز و زمستان همین سال، با تغییر و تحولاتی در شهرستان کاشمر، بخش خلیل‌آباد از تابعیت آن شهرستان خارج شده و به شهرستان مستقلی ارتقاء یافته است. این شهرستان در سال 1383ش با تقسیم خراسان به سه استان، از توابع خراسان رضوی شده است. شهرستان‌های کنونی خلیل‌آباد و کاشمر در طی سده‌های آغازین اسلامی تا پیش از دورۀ قاجار، دوره به دوره بخشی از مناطق تاریخی و ولایات ترشیز[۱]، قهستان و نیشابور بوده‌اند. در سده‌های 5 و 6ق این منطقه جزو قلمرو امرای سلجوقی و در عین حال محل منازعات بین اسماعیلیه با سلجوقیان بود. شهر فعلی کندر[۲] در آن دوره از آبادی‌های پررونق ترشیز بوده است. در سدۀ 9ق این منطقه جزو ولایت قهستان بود. کندر در سدۀ بعد و در زمان صفویه از توابع ولایت ترشیز و در دورۀ ناصری از روستاهای ناحیۀ بُشت/ بُشت/ بُست[۳] ذکر شده است. در دورۀ رضاشاه شهر فعلی خلیل‌آباد یکی از آبادی‌های دهستان رستاق[۴] در شهرستان کاشمر بود. در اوائل دهۀ 1320ش دهستان‌های شش‌طراز و رستاق جزو شهرستان کاشمر بودند. در سال 1325ش بخش خلیل‌آباد در شهرستان کاشمر ایجاد شد و در 1346ش روستای خلیل‌آباد به شهر ارتقاء یافت. نهایتاً این شهرستان در نیمۀ دوم سال 1382ش با انتزاع از شهرستان کاشمر ایجاد شد. شهرستان خلیل‌آباد هم‌اکنون متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با مجموع 26 روستا) و 2 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های حومه و رستاق، به مرکزیت شهر خلیل‌آباد) و بخش شش‌طراز (مشتمل بر دهستان‌های کویر و شش‌طراز، به مرکزیت شهرِ کندر). براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان خلیل‌آباد 51,701نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران، حدود 37درصد این مقدار شهرنشین و نزدیک به 63درصد روستانشینند. شهرستان خلیل‌آباد در شرق با شهرستان‌های کاشمر و مه‌ولات[۵]، در جنوب با شهرستان بجستان، در غرب با شهرستان بردسکن و در شمال با شهرستان کوه‌سرخ[۶] محدود شده است.
مساحت شهرستان 1,121کیلومترمربع، ارتفاع آن از دریا 985متر (در مرکز شهرستان) و آب و هوای آن معتدلِ مایل به گرم و خشک است. رود فصلی کال شش‌طراز به طول حدود 78کیلومتر، نخست با جهت غربی سپس جنوب غربی در شهرستان خلیل‌آباد جریان دارد. مناطق کوهستانی این ناحیه از دو کوهستان اصلی تشکیل شده که کوه‌های شمالی آن به نام کوه‌سرخ و رشته‌کوه‌های جنوبی شامل کوه کمربلند، برغو و فغان است. قلل انگشت‌شماری در این کوهستان‌ها بیش از 2000متر ارتفاع دارند. مردم این شهرستان پس از باغداری و دامداری که مهم‌ترین شغل آنهاست به قالیبافی اشتغال دارند و قالی و کشمش عمده‌ترین صادرات آنهاست. عمده‌ترین محصولات باغی این شهرستان پسته، انار و انگور است. به دلیل رونق و استقبال خوب از حوزۀ باغداری و دامداری، فعالیت‌های زراعی در خلیل‌آباد به مقدار کمتری انجام شده و زعفران عمده‌ترین محصول زراعی این شهرستان است. مردم خلیل‌آباد عمدتاً شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی (گویش کاشمری) سخن می‌گویند. در این شهرستان معادن سنگ مرمر وجود دارد که استخراج صورت می‌گیرد و به صورت خام به استان‌های اطراف ارسال می‌شوند.
از جمله آثار تاریخی شهرستان که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند: مسجد جامع خليل‌آباد (از دورۀ پهلوی)؛ مسجد جامع سعدالدین در دهستان کویر (مربوط به اواسط دورۀ قاجار)؛ قلعۀ تاريخی کندر (مربوط به دورۀ سلجوقی)؛ امامزاده سید قاسم در روستای ارغا، دهستان حومه (مربوط به اواخر دورۀ قاجار)؛ آب‌انبارهای شهر کندر (دو آب‌انبار از دورۀ پهلوی اول).