زارچ، شهرستان

زارچ، شهرستان
استان	یزد
بخش	بخش‌‌های مرکزی و اله‌آباد
جمعیت	20,786نفر (1395ش)
موقعیت	شمال شهرستان یزد و در نواحی مرکزی استان یزد
نوع اقلیم	گرم و خشک
ارتفاع از سطح دریا	1150متر (مرکز شهرستان)
برخی بناها	قنات زارچ؛ دخمه و آب‌انبار اله‌آباد؛ مسجد امیرالمؤمنینِ محلۀ سرده زارچ، حمام قدیمی زارچ
نام لاتین	Zarach
شهر ها و آبادی ها	شهر زارچ

زارچ، شهرستان (County) Zarach

نمای بخشی از راهروی قنات زارچ

(نیز: زارچ با سکون حرف راء) واقع در شمال شهرستان یزد در نواحی مرکزی استان یزد، به مرکزیت اداری شهر زارچ. در انتهای سال 1401ش، بنابر مصوبۀ هیأت وزیران ضمن تغییراتی در بخش زارچ و انتزاع آن از شهرستان یزد ایجاد شده است. روایتی وجود دارد که «زال زر» را مؤسس زارچ می‌داند. همچنین بنابر روایات تاریخی امیر مبارزالدین محمد سرسلسلۀ سلاطین آل مظفر و فرزندانش در بلوک میبد و رستاق و قهستان دوازده روستا احداث کردند که از میان آن‌ها می‌توان به مظفرآباد زارچ اشاره کرد. در فرهنگ جغرافیایی، زارچ دیهی از دهستان رستاق بخش اشکذر (از بخش‌های یزد) ذکر شده است. در ذکر وجه تسمیۀ آن علاوه بر مرتبط دانستنش با زال، آن را به معنای گیاه زرشک دانسته‌اند. اگرچه تاریخ مستند این منطقه به سده‌های 8 و 9ق و احداث قلعه‌ای در این نواحی به دستور امیرمبارزالدین برمی‌گردد، اما به دلایلی، از جمله فاصلۀ بسیار کمش با شهر تاریخی یزد و همچنین وجود قناتی که قدمت آن به بیش از 3هزارسال پیش می‌رسد، تاریخ حضور جوامع انسانی در این منطقه را به پیش از ورود اسلام می‌توان رساند. در تاریخ معاصر ایران، زارچ دهستان و سپس تا انتهای سال 1401ش یکی از بخش‌های شهرستان یزد بوده است.

شهرستان زارچ متشکل است از 2 بخش، 3 دهستان و 1 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌ محمدآباد و شهر زارچ)، و بخش اله‌آباد (مشتمل بر دهستان‌های اله‌آباد و دربید، به مرکزیت روستای اله‌آباد). جمعیت بخش دربید در سرشماری سال 1395ش، برابر با 20,786نفر بوده است؛ از این مقدار حدود 56درصد ساکن شهر زارچ و باقی روستانشین بوده‌اند. براساس این آمار، جمعیت شهرستان در سال 1400ش حدود 21,000نفر برآورد شده است. روستای زارچ در سال 1342ش به شهر ارتقاء یافته است. این شهرستان در شمال با شهرستان اردکان، در شرق با شهرستان بافق، در جنوب با شهرستان یزد، و در غرب با شهرستان اشکذر محدود شده است.

شهرستان زارچ با مساحت تقريبی 856كيلومترمربع و ارتفاع حدود ۱۱۵۰متر (در مرکز آن) در منطقه‌ای کویری با آب و هوای گرم و خشک واقع شده است. مردم این شهرستان به زبان فارسی (گویش یزدی) سخن می‌گویند؛ شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و شغل بیشتر آنها کشاورزی و دامداری و مشاغل خدماتی است. علاوه بر این، گلیم‌بافی، قالی‌بافی و سفالگری نیز در این شهرستان رونق دارد. مهم‌ترین محصولات باغی و کشاورزی شهرستان انار، پسته، گندم و گیاهان علوفه‌ای است.

قنات زارچ با سابقه‌ای بیش از ۳هزار سال، مجموع طولِ بیش از ۷۱کیلومتر و حدود ۲۱۱۵ حلقه چاه یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های ایران و البته بزرگ‌ترین قنات جهان است. علاوه بر این قنات که در فهرست میراث جهانی و آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، دخمه و آب‌انبار اله‌آباد مربوط به دورۀ پهلوی، مسجد جامع زارچ مربوط به سدۀ 10ق، مسجد امیرالمؤمنینِ محلۀ سرده زارچ مربوط به دورۀ قاجار و حمام قدیمی زارچ مربوط به دوره‌های افشاریه و زندیه از دیگر بناهای تاریخی این شهرستانند که به ثبت ملی رسیده‌اند.

---