افریقایی، ادبیات

اِفریقایی، ادبیات (African literature)
ادبیات افریقایی تا قرن ۲۰ بیشتر غیرمکتوب بود که در قالب ضرب‌المثل، روایات اسطوره‌ای، و شعر تأثیر خود را بر ادبیات جدید آن منطقه‌ حفظ کرده‌ است. در روایات منثور، قصه‌های عامیانه ـ که شخصیت‌های اصلی آ‌ن‌ها را غالباً جانوران تشکیل می‌دهند ـ از متداول‌ترین انواع ادبی محسوب می‌شوند؛ اسطوره‌ها و داستان‌های مذهبی زیادی نیز رواج ‌دارند که سرگذشت و جهان‌بینی گروه‌های خاص را در قالب افسانه بیان می‌کنند.

ادبیات غیرمکتوب. قالب‌های شعری غالباً با مشاغل یا کیش‌های خاصی ارتباط دارند، مثل ترانه‌های ایالا، که شکارچیان یوروبایی می‌خوانند، یا آوازهای دسته‌جمعی ماهی‌گیران اِوِهای. شعر مذهبی مشتمل است بر سرودهایی در نیایش خدایان و اشعار کنایی و رازورزانۀ فوق‌العاده نمادین؛ و اشعار آموزشی به زبان هوسایی یا سواحلی، که گاهی تأثیر اسلام را نشان می‌دهند. در بیشتر زبان‌های افریقایی غم‌نامه، سوگ‌نامه، شعر عاشقانه، ترانۀ کودکان،‌ منظومۀ رزمی، و شعر ستایش‌آمیز (نظیر ستایش‌نامۀ افریقای جنوبی)، و هجونامه دیده می‌شوند. حماسه نوعاً از گونه‌های شعری متعلق به فرهنگ افریقایی نیست؛ با وجود این، حماسۀ مویندو مردم نیانگای بانتو زبان در جمهوری دموکراتیک کنگو (زئیر سابق)، که در آن شعر و نثر به‌هم آمیخته‌اند، گردآوری و منتشر شده است. نمایش سنّتی افریقا، که غالباً با شعایر و رویدادهای اجتماعی همراه است، بیشتر بر لال‌بازی، رقص، موسیقی، لباس، و صورتک تأکید دارد تا هنر شنیداری.

ادبیات مکتوب. در زبان‌های افریقایی بعضی از آثار ادبی سواحلی و هوسایی، با سمت و سوی مذهبی و تحت تأثیر ادبیات عرب، از قرن ۱۶ وجود داشته‌اند. نخستین آثار مکتوب به زبان‌های افریقای غربی و جنوبی با فعالیت مبلّغان مذهبی مسیحی در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ همراهند. سرودهای نیایش و داستان‌های آموزشیِ هم‌سنگِ سلوک زائر، اثر بانیان، و طرد باورها و رسوم غیرمسیحی نیز خاصِ این دوره‌اند. رئیس فاگونوا (۱۹۱۰ـ۱۹۶۳) نویسندۀ بزرگ بومی‌زبان و رمان‌نویس یوروبایی است. مشهورترین رمان او در میان شش اثرش،شکارچی شجاع در جنگل چهارصد خدا (۱۹۳۸)، ماجراهای آکارا‌ـ ‌اُگون، پسر زنی جادوگر و مرد شکارچی سرشناسی را بازگو می‌کند.

شعر و نمایش‌نامه. بیشتر تألیفات زبان بومی به قالب نمایش یا شعر درآمده‌اند تا به قالب ادبیات داستانی. نمایش‌نامۀ اِوه‌ای پنجمین بارانداز (۱۹۳۷)، نوشتۀ کواسی فیاوو (۱۸۹۱ـ۱۹۶۹)، اکنون به اثری ماندگار تبدیل شده است. اُکوت پ بیتک (۱۹۳۱ـ۱۹۸۲)، اهل اوگاندا، شعر بلند طنزآمیز ترانۀ لاوینو (۱۹۶۶) را به زبان آچولی سرود.

ادبیات افریقایی به زبان‌های اروپایی. نویسندگان افریقایی‌تبار از رنسانس به بعد هر از گاه با انتشار آثاری به انگلیسی، فرانسوی، و پرتغالی در ادبیات اروپایی نقش داشته‌اند. برخی از این آثار اولیه عبارت‌اند از آثار خوان لاتینوی افریقایی و نیز آثار فیلیس ویتلی، شاعر امریکایی سنگالی‌تبار قرن ۱۸. از میان آثار مهم متون کهن افریقایی، رمان تاریخی افریقای جنوبیِ پیش از عصر استعمار به ‌نام مهودی (نوشتۀ ۱۹۱۷، انتشارِ ۱۹۳۰)، اثر سول پلاتیه (۱۸۷۷ـ۱۹۳۲)، و نمایش‌نامه‌ها و اشعار دلومو (۱۹۰۵ـ۱۹۴۵) را می‌توان برشمرد، که مناظر و چشم‌اندازهای افریقا و دستاوردهای قهرمانانی نظیر شاکا، رهبر زولوها، را بازآفرینی می‌کنند. در نوشته‌های بعدی، شامل زندگی‌نامه‌های شخصی نظیر زندگی‌نامۀ خودنوشت اسکیا امفالِلِه (۱۹۱۹ـ )، بیشتر به مضامین محرومیت شهرنشینان و خشونت و ستم سیاسی، به‌ویژه در افریقای جنوبی، توجه شده است؛ و این امر به شعر دنیس بروتوسِ تبعیدی (۱۹۲۴ـ ) و رمان‌های آلکس لا گوما (۱۹۲۵ـ۱۹۸۵) شور و حال بخشیده است و از ویژگی‌های بارز آثار نگوگی و تیونگ‌او، نویسندۀ کنیایی، و سیپرین ایکونسی (۱۹۲۱ـ )، رمان‌نویس نیجریه‌ای، است.

ادبیات امریکاییان افریقایی‌تبار. بخش زیادی از نوشته‌های سیاه‌پوستان امریکایی، به ویژه در دهۀ ۱۹۲۰، به نوبۀ خود بر نویسندگان فرانسوی زبان اهل افریقا و کارائیب تأثیر گذاشت. مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از دو بویس، نویسندۀ سیاه‌پوست امریکایی، که تابعیت غنا را پذیرفت؛ اِمه سِزِر (۱۹۱۳ـ )، شاعر مارتینیکی؛ و لئوپول سِنگور،‌ رئیس‌جمهوری سنگال. جُنگ شعر جدید سیاهان و ماداگاسکار (۱۹۴۸) ـ اثر سنگور، با پیشگفتار ژان پل سارتر ـ ‌از آثار ماندگار نهضت نگریتود و هم‌ردیف کودک سیاه (گینه‌ـ ‌بیسائو، ۱۹۵۳)، حسب حال گونۀ کامرا لِی (۱۹۲۸ـ۱۹۸۰)، محسوب می‌شود.

ادبیات افریقایی به انگلیسی. افریقایی‌هایی که به انگلیسی می‌نویسند عموماً نگریتود را، به‌منزلۀ آرمان‌گرایی غیرواقع‌بینانۀ گذشتۀ افریقا، کنار گذاشته‌اند، ازجمله رمان‌های پرطرفدار چینوا آچبه، مانند فروپاشی (۱۹۵۸) و خدنگ خدا (۱۹۶۴). ووله شویینکا، نویسندۀ نیجریه‌ای، نیز در نمایش‌نامه‌هایش می‌کوشد که به تجلیل گذشته بی‌اعتنا باشد. او در نمایش‌نامۀ جاده (۱۹۶۵)، متافیزیک و شعایر یوروبایی و مسیحی را درهم می‌تند.

نویسندگی به زبان پرتغالی. مبارزه برای استقلال آنگولا به پدیدآمدن اشعار انقلابی انجامید که از نومیدی و ستم‌دیدگی تهیدستان موزامبیکی می‌نویسند. نویسندگان مهم زن عبارت‌اند از بسی هد (۱۹۳۷ـ۱۹۸۶) و میریام تلالی (۱۹۳۳ـ )، هردو اهل افریقای جنوبی.

 

---