ارسطو (۳۸۴ـ ۳۲۲پ م)

اَرَسْطو (۳۸۴ـ ۳۲۲پ‌م)(Aristotle)

ارسطو Aristotle
زادروز	۳۸۴پ‌م
درگذشت	۳۲۲پ‌م
ملیت	یونانی
تحصیلات و محل تحصیل	آتن
شغل و تخصص اصلی	فیلسوف
سبک	فلسفه مشاء
آثار	بوطیقا/فن شعر- ارغنون- مابعدالطبیعه (متافیزیک)
گروه مقاله	فلسفه، منطق و کلام

اَرَسْطو

فیلسوف بزرگ یونانیِ مدافع عقل و اعتدال. به عقیدۀ او، تجربۀ حسی یگانه منبع شناخت است و ماهیّت چیزها، یعنی کیفیات متمایزکنندۀ آن‌ها، را با تعقل می‌توان کشف کرد. ارسطو در نوشته‌های سیاسی و اخلاقی خود،‌ سعادت انسان را در زیستنِ موافق با طبیعت ‌دانسته است. نظریۀ سیاسی‌اش برآمده از تصدیق این معنی است که کمک و یاری متقابل، ذاتیِ بشر است. او هیچ‌یک از نظام‌های حکومتی را نظامی تلقی نمی‌کند که همه‌جا و در همه حال کمال مطلوب باشد. از آثار ارسطو نزدیک به ۲۲ رساله به‌جا مانده است که دربرگیرندۀ منطق، مابعدالطبیعه، طبیعیات، ‌اخترشناسی،‌ هواشناسی، ‌زیست‌شناسی، ‌روان‌شناسی، اخلاق، سیاست و ادبیات‌شناسی است. ارسطو در آتن تحصیل کرد و یکی از اعضای برجستۀ آکادمی افلاطون شد. سپس مدرسه‌ای در آسوس تأسیس کرد. در این زمان خود را طرفدار افلاطون می‌دانست اما اندیشه‌های بعدی‌اش او را از سنت‌های افلاطونی، که زمینۀ تفکر نخستین او بود، دور کرد و به منتقد افلاطون تبدیل شد. حدود سال ۳۴۴پ‌م به موتیلنه در لِسووس رفت و دو سال پس از آن را به مطالعۀ تاریخ طبیعی پرداخت. در همان‌جا با پوتیاس دخترخواندۀ هرمیاس، فرمانروای آتارنئوس، ازدواج کرد. در ۳۴۲پ‌م، به دعوت فیلیپ دوم مقدونی به پِلا رفت و عهده‌دار تعلیم اسکندر، فرزند فیلیپ، شد. در ۳۳۵پ‌م مدرسه‌ای را در لوکایون (لوکیون) (درختزاری موقوفۀ آپولو)، واقع در آتن، بنیاد نهاد. این مدرسه به «مدرسه مَشّایی» شهرت یافت زیرا ارسطو در آن‌جا حین قدم‌زدن درس می‌داد. آثار او یادداشت‌هایی است که از همین درس‌ها فراهم آمده است. وقتی اسکندر در ۳۲۲پ‌م درگذشت، ارسطو ناچار به خالکیس گریخت و در همان‌جا بدرود حیات گفت. ازجمله دستاوردهای بسیار او برای اندیشۀ سیاسی، کوشش نظام‌مند در متمایزکردن شکل‌های مختلف حکومت و اندیشه‌هایی دربارۀ نقش قانون در کشور را می‌توان یاد کرد. او در بوطیقا/فن شعر، تراژدی را تقلید/محاکات اعمال انسان می‌شمارد که در آن شخصیت نمایش فرع بر طرح اصلی/پی‌رنگ تراژدی و تابع آن است. تراژدی در مخاطبان و تماشگران حس ترحم و ترس برمی‌انگیزد و آنان از این طریق پالایش و تزکیه می‌یابند. کتاب دوم بوطیقا که به کمدی اختصاص دارد در دست نیست. کتاب خطابه/فن سخنوری، نخستین کوشش‌ها در تحلیل فن مجاب‌کردن است و کتاب آخر نظریه‌ای است دربارۀ عواطفی که خطیب باید به آن‌ها تکیه کند. در قرون وسطا فلسفۀ ارسطو نخست به صورت بنیاد فلسفه اسلامی درآمد و سپس با الهیات مسیحی درآمیخت. فلاسفۀ مَدرسی قرون وسطا آثار پرحجم او را بی‌چون و چرا می‌پذیرفتند. به اعتقاد ارسطو، هر ماده‌ای از «هیولای اولی» یگانه‌ای تشکیل شده که همیشه صورتی به آن تعیّن می‌بخشد. بسیط‌‌ترین انواع ماده عبارت است از عناصر چهارگانۀ خاک، آب، هوا و آتش، که درآمیختگی آن‌ها با نسبت‌های مختلف سبب پیدایش ذوات گوناگون می‌شود. برطبق قول او در باب حرکت، اجسام در خط مستقیم به‌سوی بالا یا پایین به حرکت درمی‌آیند. خاک و آب رو به پایین و هوا و آتش رو به بالا می‌روند. برای تبیین اجرام آسمانی، عنصر پنجمی به نام اتر عرضه کرد که حرکت طبیعی‌اش مستدیر و دَوَرانی است. آثار عمدۀ او در جهان‌شناسی یا اخترشناسی در کتاب ۴جلدی در آسمان گردآوری شده است. ارسطو مفهوم نامتناهی و خلأ را نمی‌پذیرفت. از نظر او، خلأ غیرممکن است، زیرا چون شیء متحرک در آن با هیچ مقاومتی روبه‌رو نمی‌شود، سرعتِ بی‌حد خواهد یافت. بر حسب تفکر ‌ارسطو مکان نمی‌تواند نامتناهی باشد زیرا از یک سلسله فلک متحدالمرکز تشکیل شده است که گرداگرد زمین ساکن، که در مرکز قرار دارد، می‌چرخند. بنابراین، بیرونی‌ترین کره، اگر در فاصله‌ای نامتناهی از زمین قرار داشته باشد،‌ نمی‌تواند گردش خود را در مدت معینی کامل کند، خاصه در مدت ۲۴ ساعت که طی آن ستارگان، که به عقیدۀ ارسطو نسبت به آن کره ثابت‌اند، گرد زمین به گردش درمی‌آیند. کار دیگر ارسطو در اخترشناسی، اثبات‌ کروی‌بودن زمین است. او مشاهده کرد که زمین به هنگام خسوف سایه‌ای دایره‌وار بر روی ماه می‌اندازد، و نشان داد که در نظر مسافری که از شمال به جنوب می‌رود موقعیت ستارگان تغییر می‌کند. ارسطو قطر زمین را فقط ۵۰ درصد بیش از اندازۀ اصلی آن محاسبه کرده است. او طبیعت را همواره در کار کمال‌بخشیدن به خود می‌دانست. اصل حیات را «نَفْس» نامید و آن را «صورت» موجود زنده گرفت، نه جوهری که از آن تفکیک‌پذیر باشد. به عقیدۀ او، اندیشه می‌تواند کلیات را از انطباعات یا تأثرات حسی به دست آورد، و چون نفس بدین‌گونه از مادّه تعالی می‌جوید باید نامیرا باشد. هنر، تجسم طبیعت است اما به‌ شیوه‌ای کامل‌تر؛ و غایتش پالایش و تعالی عواطف است. جوهر زیبایی همانا نظم و تقارن و تعیّن است. ارسطو برای نخستین‌بار ارگانیسم‌ها یا موجودات زنده را به جنس و نوع تقسیم کرد. آثاری که همۀ شارحین ارسطو با قطعیت به او نسبت می‌دهند، عبارت‌اند از: ارغنون، (شامل قاطیغوریا (مقولات)، در باب عبارت (تعبیر)، طوبیقا، و متمم آن ردّ بر سوفسطائیان، آنالوطیقای اول، آنالوطیقای ثانی؛طبیعیات؛در آسمان؛در کُوْن و فساد؛هواشناسی؛در نفس؛طبیعیات صغری (در باب حس و اشیای محسوس)، دربارۀ حافظه و یادآوری، دربارۀ خواب و بیداری، دربارۀ رؤیا، در تعبیر رؤیا، در بلندی و کوتاهی عمر، دربارۀ جوانی و پیری، دربارۀ زندگی و مرگ، دربارۀ تنفس؛ دربارۀ تاریخ جانوران؛ دربارۀ حرکت جانوران؛ در زاد و ولد جانوران؛ مابعدالطبیعه (متافیزیک)؛ اخلاق ائودموس؛ اخلاق نیکوماخوسی؛ سیاست؛ اصول حکومت آتن(ناقص)؛ خطابه؛ بوطیقا (ناقص).

ارسطو در جهان اسلام. ترجمۀ آثار ارسطو در دورۀ موسوم به نهضت ترجمه، او را به شناخته شده‌ترین فیلسوفِ یونانی در جهان اسلام بدل کرد. عمده‌ترین اثر ارسطو در جهان اسلام ارغنون بود. ترجمه‌های عربی ارسطو پایۀ بسیاری از ترجمه‌های اروپایی در قرون بعد شد. تأثیر ارسطو بر فلسفۀ اسلامی گسترده بوده است، هرچند نمی‌توان سهم فلاسفۀ اسلامی را در انتقالِ فلسفۀ ارسطو به فلسفۀ لاتینی قرون میانۀ اروپا و نیز تکمیل و گسترش و پویائی آن نادیده گرفت.

 

---