صورت فلکی

از ویکیجو | دانشنامه آزاد پارسی
(تغییرمسیر از Constellation)

صورت فَلَکی (constellation)
هر یک از نواحی ۸۸‌گانۀ آسمان که به‌منظور تشخیص هویت و نام‌گذاری اجسام آسمانی تقسیم‌بندی‌ شده‌اند. صورت‌های فلکی اولیه، الگوهای دلخواه ساده‌ای از ستاره‌ها بودند که تمدن‌های کهن آن‌ها را تجسمی از خدایان، موجودات مقدس، و قهرمانان اساطیری خود می‌دانستند. صورت‌های فلکی‌ای که امروزه به‌کار می‌روند از فهرست ۴۸ صورت شناخته‌شدۀ یونانیان باستان گرفته شده‌اند که بخشی از آن را یونانیان از بابلیان به ارث برده‌بودند. فهرست ۸۸ صورت فلکی رایج را در ۱۹۳۰، هیئت‌رئیسۀ «اتحادیۀ بین‌المللی اخترشناسی[۱]» به تصویب رساند.

منشأ باستانی. ردپای برخی از صورت‌های فلکی رایج به ساکنان باستانی درۀ فرات بازمی‌گردد که از آن‌ها به یونانیان، و سپس به جهان اسلام رسیده است. چند سند مصوّر از شکل صورت‌های فلکی باستانی باقی مانده است، اما بطلیموس[۲] در ‌‌۱۵۰پ‌م، در مجسطی[۳]، موقعیت ۱.۰۲۲ ستاره از درخشان‌ترین ستاره‌ها را برحسب عرض و طول آسمانی معیّن، و مکان آن‌ها را در ۴۸ صورت فلکی فهرست کرد. صورت‌های فلکی بطلمیوسی نواحی متمرکز بر قطب جنوب کنونی آسمان و نیز نواحی متمرکز بر نقطه‌ای را که به‌علت حرکت تقدیمی در حدود ۲۸۰۰‌پ‌م قطب جنوب آسمان بود خالی گذاشته‌اند، این واقعیت با این نظر که سرمنشأ نظام صورت‌های فلکی به حدود ۵‌هزار سال پیش بازمی‌گردد سازگاری دارد.

بهینه‌سازی تدریجی. در ۱۵۱۵، هنرمند آلمانی، آلبرشت دورِر[۴]، دو نقشه، برای هر نیمکره یک نقشه، و با الحاق شکل‌های مناسب برای مشخص‌کردن موقعیت ستاره‌های بطلمیوسی منتشر کرد. این تصاویر را بیشتر نقشه‌کش‌های بعدی، به‌خصوص یوهان‌ بایر[۵] اهل آوگسبورگ[۶] در اثر خود با نام فلک‌سنجی[۷] (۱۶۰۳)، نسخه‌برداری کردند. بایر یک صفحۀ کامل به هر یک از صورت‌های فلکی مجسطی اختصاص داد و یکایک ستاره‌های درون محدودۀ هر صورت فلکی را تا حدی به‌ترتیب درخشش، و تا حدی نسبت‌ به موقعیتشان در شکل صورت فلکی، با حروف یونانی و لاتینی معیّن کرد. همچنین، نقشۀ ناحیۀ قطب جنوب آسمان را براساس رصدهای دریانورد هلندی، پیتر دیرخس کایزر[۸]، ترسیم کرد که دوازده صورت فلکی ستاره‌های جنوبیِ مورد استفادۀ اقیانوس‌نوردان پیشین را صورت‌بندی کرده بود. به‌غیر از نام مثلث جنوبی[۹]، نام‌هایی که به صورت‌های فلکی کئیزر داده شده بودند، به موجودات زنده یا موجودات اساطیری‌ای اشاره داشت که دریانوردان در سفرهای خود ممکن بود با آن‌ها روبه‌رو شوند. بایر حروف یونانی را به ستاره‌های این صورت‌های فلکی جدید اختصاص نداد. این ‌کار به‌همت نیکُلا دو لاکای[۱۰] صورت گرفت. او چهارده صورت فلکی کم‌فروغ‌تر آسمان جنوبی را به مجموعۀ پیشین افزود که نتیجۀ رصدهای منظمش از ۱۷۵۱ تا ۱۷۵۳، در دماغۀ امیدنیک[۱۱] بود. حروف بایر هنوز هم روش معمول ارجاع به بسیاری از درخشان‌ترین ستاره‌ها را در اختیار می‌گذارند. سایر ستاره‌های کم‌درخشش غالباً با شماره‌هایی شناسایی می‌شوند که در اثر فلمستید[۱۲]، تاریخ کیهان‌شناسی بریتانیا[۱۳] (۱۷۲۹)، به آن‌ها اختصاص‌یافته است. در این کتاب، ستاره‌های هر صورت فلکی یک‌به‌یک به‌ترتیب بُعد آن زمانشان ذکر شده‌اند. در ابتدا گمان می‌رفت که هر صورت فلکی محدود به شکلی قراردادی است و بنابراین بسیاری از ستاره‌های مستقل شناسایی‌نشدند. صورت‌های فلکی بطلمیوسی فقط ستاره‌های درخشان‌تر قابل مشاهده از عرض‌های شمالی زمین را شامل می‌شدند. ستاره‌های کم‌فروغ‌تر بین آن‌ها به‌دست نقشه‌پردازان مختلف در صورت‌های فلکی جدید گوناگونی گردآوری شدند، اما فقط چندتایی از آن‌ها باقی‌مانده‌اند. از میان صورت‌های فلکی باقی‌ماندۀ جدید، دو صورت را بارچیوس[۱۴] (۱۶۲۴)، و هفت صورت را هِوِلیوس[۱۵] (۱۶۸۹) ساخته‌اند. یوهان الرت بُده[۱۶] نخستین نقشه‌نگاری بود که مرزهای بین صورت‌های فلکی نزدیک به‌هم را در فلک‌نگار[۱۷] خود (۱۸۰۱)، با شکل‌هایی بر پایۀ شکل‌های دورِر، ترسیم‌ کرد. این مرزها از خود شکل‌ها اهمیت بیشتری یافتند و رفته‌رفته، به‌خصوص به‌همت فریدریش آرگلاندر[۱۸] در فلک‌سنجی نو[۱۹] (۱۸۴۳) و گولد در فلک‌سنجی آرژانتین[۲۰] (۱۸۷۷) بهینه شدند.

سامانۀ نوین. آخرین مرحلۀ بهینه‌سازی در ۱۹۳۰، و با تأیید رسمی سامانه‌ای از سوی «اتحادیۀ بین‌المللی اخترشناسی» صورت‌گرفت. در این سامانه مرزهای قطعی کمان‌هایی با بُعد و میل ثابت برای اعتدال[۲۱] سال ۱۸۷۵ بودند. هر صورت فلکی شامل گروه ستاره‌ای تاریخی، و نیز شامل همۀ ستاره‌های متغیری است که به آن مربوط شده‌اند. در زبان‌های اروپایی نام صورت در حالت مِلکی یا اضافی زمانی به‌کار می‌رود که جسمی با حرف یا شمارۀ خود در صورت فلکی شناسایی شود؛ مثلاً ستارۀ جُدَی[۲۲] در زبان انگلیسی آلفا دب‌اکبر نامیده می‌شود.

 


صورت‌های فلكی
نام نماد نام لاتینی
آب‌مار Hyi Hydrus
آتشدان Ara Ara*
ارابه‌ران Aur Auriga*
ارنب Lep Lepus*
اژدها Dra Draco*
اسب بالدار Peg Pegasus*
اسد Leo Leo*
اسد اصغر LMi Leo Minor
اسكنه Cae Caelum
اكلیل جنوبی ArA Corona Australis*
اكلیل شمالی CrB Corona Borealis*
امرأه‌المسلسله And Andromeda*
بادبان Vel Vela
برساووش Per Perseus*
پارة اسب Equ Equuleus*
پیاله Crt Crater*
تازی‌ها CVn Canes Venatici
تكشاخ Mon Monoceros
تلمبه Ant Antlia
تور Ret Reticulum
توكان Tuc Tucana
ثور Tau Taurus*
جاثی Her Hercules*
جبار Ori Orion*
جَدی Cap Capricornus*
جوزا Gem Gemini*
چلیپا Cru Crux
حربا Cha Chamaeleon
حمَل Ari Aries*
حوا Oph Ophiuchus*
حوت Psc Pisces*
حوت جنوبی PsA Piscis Austrinus*
دب اصغر UMi Ursa Minor*
دب اكبر UMa Ursa Major*
دجاجه Cyg Cygnus*
دُرنا Gru Grus
دلفین Del Delphinus*
دلو Aqr Aquarius*
دوپرگار Cir Circinus
دوربین نجومی Tel Telescopium
ذات‌الكرسی Cas Cassiopeia*
ذره‌بین Mic Micriscipium
روباهك Vul Vulpecula
زرافه Cam Camelopardalis
ساعت Hor Horologium
سپر Sct Secutum
سرطان Cnc Cancer*
سكستان Sex Sextans
سنبله Vir Virgo*
سنگتراش Scl Sculptor
سوسمار Lac Lacerta
سه‌پایة نقاش Pic Pictor
سهم Sge Sagitta*
سیاهگوش Lyn Lynx
سیمرغ Phe Phoenix
شاه‌تخته Car Carina
شجاع Hya Hydra*
شلیاق Lyr Lyra*
طاووس Pav Pavo
عقاب Aql Aquila*
عقرب Sco Scorpius*
قطب‌نما Pyx Pyxis
قنطورُس Cen Centaurus*
قوس Sgr Sagittarius*
قیطُس Cet Cetus*
قیفاووس Cep Cepheus*
كبوتر Col Columba
كشتی‌دُم Pup Puppis
كلاغ Crv Corvus*
كلب اصغر CMi Canis Minor*
كلب اكبر CMa Canis Major*
كوره For Fornax
گاوران Boo Bootes*
گرگ Lup Lupus*
گونیا Nor Norma
گیسو Com Coma Berenices
مار Ser Serpens* (Cauda&Caput)
ماهی پرنده Vol Volans
ماهی زرین Dor Dorado
مثلث Tri Triangulum*
مثلث جنوبی TrA Triangulum Australe
مرغ بهشتی Aps Apus
مگس Mus Musca
میز Men Mensa
میزان Lib Libra*
نهر Eri Eridanus*
هشتك Oct Octans
هندی (سرخ‌پوست) Ind Indus
* صورت‌‌های فلكی بطلمیوسی    


  1. International Astronomical Union
  2. Ptolemy
  3. Almagest
  4. Albrecht Dürer
  5. Johann Bayer
  6. Augsburg
  7. Uranometria
  8. Pieter Dirchsz Keyser
  9. Triangulum Australe
  10. Nicolas de Lacaille
  11. Good Hope Cape
  12. Flamsteed
  13. Historia Geolestis Britannica
  14. Bartschius
  15. Hevelius
  16. JE Bode
  17. Uranographia
  18. FWA Argelander
  19. Uranometria Nova
  20. Uranometria Argentina
  21. equinox
  22. Polaris