صورت فلکی
صورت فَلَکی (constellation)
هر یک از نواحی ۸۸گانۀ آسمان که بهمنظور تشخیص هویت و نامگذاری اجسام آسمانی تقسیمبندی شدهاند. صورتهای فلکی اولیه، الگوهای دلخواه سادهای از ستارهها بودند که تمدنهای کهن آنها را تجسمی از خدایان، موجودات مقدس، و قهرمانان اساطیری خود میدانستند. صورتهای فلکیای که امروزه بهکار میروند از فهرست ۴۸ صورت شناختهشدۀ یونانیان باستان گرفته شدهاند که بخشی از آن را یونانیان از بابلیان به ارث بردهبودند. فهرست ۸۸ صورت فلکی رایج را در ۱۹۳۰، هیئترئیسۀ «اتحادیۀ بینالمللی اخترشناسی[۱]» به تصویب رساند.
منشأ باستانی. ردپای برخی از صورتهای فلکی رایج به ساکنان باستانی درۀ فرات بازمیگردد که از آنها به یونانیان، و سپس به جهان اسلام رسیده است. چند سند مصوّر از شکل صورتهای فلکی باستانی باقی مانده است، اما بطلیموس[۲] در ۱۵۰پم، در مجسطی[۳]، موقعیت ۱.۰۲۲ ستاره از درخشانترین ستارهها را برحسب عرض و طول آسمانی معیّن، و مکان آنها را در ۴۸ صورت فلکی فهرست کرد. صورتهای فلکی بطلمیوسی نواحی متمرکز بر قطب جنوب کنونی آسمان و نیز نواحی متمرکز بر نقطهای را که بهعلت حرکت تقدیمی در حدود ۲۸۰۰پم قطب جنوب آسمان بود خالی گذاشتهاند، این واقعیت با این نظر که سرمنشأ نظام صورتهای فلکی به حدود ۵هزار سال پیش بازمیگردد سازگاری دارد.
بهینهسازی تدریجی. در ۱۵۱۵، هنرمند آلمانی، آلبرشت دورِر[۴]، دو نقشه، برای هر نیمکره یک نقشه، و با الحاق شکلهای مناسب برای مشخصکردن موقعیت ستارههای بطلمیوسی منتشر کرد. این تصاویر را بیشتر نقشهکشهای بعدی، بهخصوص یوهان بایر[۵] اهل آوگسبورگ[۶] در اثر خود با نام فلکسنجی[۷] (۱۶۰۳)، نسخهبرداری کردند. بایر یک صفحۀ کامل به هر یک از صورتهای فلکی مجسطی اختصاص داد و یکایک ستارههای درون محدودۀ هر صورت فلکی را تا حدی بهترتیب درخشش، و تا حدی نسبت به موقعیتشان در شکل صورت فلکی، با حروف یونانی و لاتینی معیّن کرد. همچنین، نقشۀ ناحیۀ قطب جنوب آسمان را براساس رصدهای دریانورد هلندی، پیتر دیرخس کایزر[۸]، ترسیم کرد که دوازده صورت فلکی ستارههای جنوبیِ مورد استفادۀ اقیانوسنوردان پیشین را صورتبندی کرده بود. بهغیر از نام مثلث جنوبی[۹]، نامهایی که به صورتهای فلکی کئیزر داده شده بودند، به موجودات زنده یا موجودات اساطیریای اشاره داشت که دریانوردان در سفرهای خود ممکن بود با آنها روبهرو شوند. بایر حروف یونانی را به ستارههای این صورتهای فلکی جدید اختصاص نداد. این کار بههمت نیکُلا دو لاکای[۱۰] صورت گرفت. او چهارده صورت فلکی کمفروغتر آسمان جنوبی را به مجموعۀ پیشین افزود که نتیجۀ رصدهای منظمش از ۱۷۵۱ تا ۱۷۵۳، در دماغۀ امیدنیک[۱۱] بود. حروف بایر هنوز هم روش معمول ارجاع به بسیاری از درخشانترین ستارهها را در اختیار میگذارند. سایر ستارههای کمدرخشش غالباً با شمارههایی شناسایی میشوند که در اثر فلمستید[۱۲]، تاریخ کیهانشناسی بریتانیا[۱۳] (۱۷۲۹)، به آنها اختصاصیافته است. در این کتاب، ستارههای هر صورت فلکی یکبهیک بهترتیب بُعد آن زمانشان ذکر شدهاند. در ابتدا گمان میرفت که هر صورت فلکی محدود به شکلی قراردادی است و بنابراین بسیاری از ستارههای مستقل شناسایینشدند. صورتهای فلکی بطلمیوسی فقط ستارههای درخشانتر قابل مشاهده از عرضهای شمالی زمین را شامل میشدند. ستارههای کمفروغتر بین آنها بهدست نقشهپردازان مختلف در صورتهای فلکی جدید گوناگونی گردآوری شدند، اما فقط چندتایی از آنها باقیماندهاند. از میان صورتهای فلکی باقیماندۀ جدید، دو صورت را بارچیوس[۱۴] (۱۶۲۴)، و هفت صورت را هِوِلیوس[۱۵] (۱۶۸۹) ساختهاند. یوهان الرت بُده[۱۶] نخستین نقشهنگاری بود که مرزهای بین صورتهای فلکی نزدیک بههم را در فلکنگار[۱۷] خود (۱۸۰۱)، با شکلهایی بر پایۀ شکلهای دورِر، ترسیم کرد. این مرزها از خود شکلها اهمیت بیشتری یافتند و رفتهرفته، بهخصوص بههمت فریدریش آرگلاندر[۱۸] در فلکسنجی نو[۱۹] (۱۸۴۳) و گولد در فلکسنجی آرژانتین[۲۰] (۱۸۷۷) بهینه شدند.
سامانۀ نوین. آخرین مرحلۀ بهینهسازی در ۱۹۳۰، و با تأیید رسمی سامانهای از سوی «اتحادیۀ بینالمللی اخترشناسی» صورتگرفت. در این سامانه مرزهای قطعی کمانهایی با بُعد و میل ثابت برای اعتدال[۲۱] سال ۱۸۷۵ بودند. هر صورت فلکی شامل گروه ستارهای تاریخی، و نیز شامل همۀ ستارههای متغیری است که به آن مربوط شدهاند. در زبانهای اروپایی نام صورت در حالت مِلکی یا اضافی زمانی بهکار میرود که جسمی با حرف یا شمارۀ خود در صورت فلکی شناسایی شود؛ مثلاً ستارۀ جُدَی[۲۲] در زبان انگلیسی آلفا دباکبر نامیده میشود.
نام | نماد | نام لاتینی |
---|---|---|
آبمار | Hyi | Hydrus |
آتشدان | Ara | Ara* |
ارابهران | Aur | Auriga* |
ارنب | Lep | Lepus* |
اژدها | Dra | Draco* |
اسب بالدار | Peg | Pegasus* |
اسد | Leo | Leo* |
اسد اصغر | LMi | Leo Minor |
اسكنه | Cae | Caelum |
اكلیل جنوبی | ArA | Corona Australis* |
اكلیل شمالی | CrB | Corona Borealis* |
امرأهالمسلسله | And | Andromeda* |
بادبان | Vel | Vela |
برساووش | Per | Perseus* |
پارة اسب | Equ | Equuleus* |
پیاله | Crt | Crater* |
تازیها | CVn | Canes Venatici |
تكشاخ | Mon | Monoceros |
تلمبه | Ant | Antlia |
تور | Ret | Reticulum |
توكان | Tuc | Tucana |
ثور | Tau | Taurus* |
جاثی | Her | Hercules* |
جبار | Ori | Orion* |
جَدی | Cap | Capricornus* |
جوزا | Gem | Gemini* |
چلیپا | Cru | Crux |
حربا | Cha | Chamaeleon |
حمَل | Ari | Aries* |
حوا | Oph | Ophiuchus* |
حوت | Psc | Pisces* |
حوت جنوبی | PsA | Piscis Austrinus* |
دب اصغر | UMi | Ursa Minor* |
دب اكبر | UMa | Ursa Major* |
دجاجه | Cyg | Cygnus* |
دُرنا | Gru | Grus |
دلفین | Del | Delphinus* |
دلو | Aqr | Aquarius* |
دوپرگار | Cir | Circinus |
دوربین نجومی | Tel | Telescopium |
ذاتالكرسی | Cas | Cassiopeia* |
ذرهبین | Mic | Micriscipium |
روباهك | Vul | Vulpecula |
زرافه | Cam | Camelopardalis |
ساعت | Hor | Horologium |
سپر | Sct | Secutum |
سرطان | Cnc | Cancer* |
سكستان | Sex | Sextans |
سنبله | Vir | Virgo* |
سنگتراش | Scl | Sculptor |
سوسمار | Lac | Lacerta |
سهپایة نقاش | Pic | Pictor |
سهم | Sge | Sagitta* |
سیاهگوش | Lyn | Lynx |
سیمرغ | Phe | Phoenix |
شاهتخته | Car | Carina |
شجاع | Hya | Hydra* |
شلیاق | Lyr | Lyra* |
طاووس | Pav | Pavo |
عقاب | Aql | Aquila* |
عقرب | Sco | Scorpius* |
قطبنما | Pyx | Pyxis |
قنطورُس | Cen | Centaurus* |
قوس | Sgr | Sagittarius* |
قیطُس | Cet | Cetus* |
قیفاووس | Cep | Cepheus* |
كبوتر | Col | Columba |
كشتیدُم | Pup | Puppis |
كلاغ | Crv | Corvus* |
كلب اصغر | CMi | Canis Minor* |
كلب اكبر | CMa | Canis Major* |
كوره | For | Fornax |
گاوران | Boo | Bootes* |
گرگ | Lup | Lupus* |
گونیا | Nor | Norma |
گیسو | Com | Coma Berenices |
مار | Ser | Serpens* (Cauda&Caput) |
ماهی پرنده | Vol | Volans |
ماهی زرین | Dor | Dorado |
مثلث | Tri | Triangulum* |
مثلث جنوبی | TrA | Triangulum Australe |
مرغ بهشتی | Aps | Apus |
مگس | Mus | Musca |
میز | Men | Mensa |
میزان | Lib | Libra* |
نهر | Eri | Eridanus* |
هشتك | Oct | Octans |
هندی (سرخپوست) | Ind | Indus |
* صورتهای فلكی بطلمیوسی |
- ↑ International Astronomical Union
- ↑ Ptolemy
- ↑ Almagest
- ↑ Albrecht Dürer
- ↑ Johann Bayer
- ↑ Augsburg
- ↑ Uranometria
- ↑ Pieter Dirchsz Keyser
- ↑ Triangulum Australe
- ↑ Nicolas de Lacaille
- ↑ Good Hope Cape
- ↑ Flamsteed
- ↑ Historia Geolestis Britannica
- ↑ Bartschius
- ↑ Hevelius
- ↑ JE Bode
- ↑ Uranographia
- ↑ FWA Argelander
- ↑ Uranometria Nova
- ↑ Uranometria Argentina
- ↑ equinox
- ↑ Polaris