انقراض
اِنقِراض (extinction)
در زیست‌شناسی، محو کامل یک گونه یا آرایۀ[۱] بالاتر. انقراض زمانی روی می‌دهد که یک گونه در زیستگاه طبیعی خود برای بقا نامناسب می‌شود و معمولاً گونه‌ای دیگر، با سازگاری بهتر، جای آن را می‌گیرد. یک موجود زنده از آن‌رو برای بقا نامناسب و ناسازگار می‌شود که محیط زیست او تغییر می‌کند یا رابطه‌اش با سایر موجودات دستخوش تحول می‌شود. مثلاً، شایستگی یک حیوان شکارگر برای بقا به موجودبودن شکارِ او بستگی دارد.
موارد انقراض در گذشته. انقراض‌های انبوه رویدادهایی‌اند که درخلال آن‌ها تعداد زیادی از گونه‌ها تقریباً به‌طور هم‌زمان منقرض شده‌اند؛ از مشهورترین آن‌ها انقراض دایناسورها، و نیز انقراض خزندگان عظیم‌الجثه، و بی‌مهرگان دریایی گوناگون در حدود ۵۶میلیون سال قبل بین دوران کرتاسه[۲] و آغاز دوران سوّم زمین‌شناسی را می‌توان برشمرد. مورد اخیر، به‌نام «انقراض (کي‌تي)[۳] K-T»، به تغییرات زیست‌محیطی فاجعه‌باری نسبت داده شده‌است که درپی برخورد یک شهاب‌سنگ یا فوران‌های آتشفشانی پرحجم و فوق‌العاده طولانی روی داده است. انقراض پردامنۀ دیگر در حدود ۱۰هزار سال پیش رخ داد که در آن بسیاری از گونه‌های غول‌پیکر پستاندار به‌کلّی نابود شدند. این رویداد را «قتل‌عام پلئیستوسن[۴]» می‌نامند زیرا نابودی این حیوانات احتمالاً با فعالیت‌های شکارگری انسان پیش از تاریخ شتاب یافت. پردامنه‌ترین انقراض حدود ۲۵۰میلیون سال قبل اتفاق افتاد، که با مرز پِرمی‌ـ تریاسی[۵] (← زمان زمین‌شناختی) مشخص می‌شود؛ در آن موقع تا ۹۶ درصد تمامی گونه‌های زنده منقرض شدند. در سال ۲۰۰۰، دیرین‌شناسان چینی سنگواره‌هایی از گونه‌های دریایی منقرض‌شده در پایان دوران پرمی را بررسی کردند، و معلوم داشتند که این انقراض بیش از ۱۶۰هزار سال پیش روی داده است. علت این انقراض پردامنه نامعلوم است، هرچند که اغلب دانشمندان علوم زمین معتقدند که وقوع این رویداد احتمالاً به‌علت افزایش فعالیت آتشفشانی یا برخورد شهاب‌سنگ‌ها بوده است. انقراض‌های وسیع و پردامنه ظاهراً در فواصل تناوبی تقریباً ۲۶میلیون ساله اتفاق می‌افتند.
انقراض‌های رایج. انسان‌ها امکان تأثیرگذاری عمیق بر بسیاری از زیستگاه‌ها دارند و امروزه تعداد زیادی از موارد انقراض را به فعالیت انسانی می‌توان نسبت داد. برخی از گونه‌ها، از قبیل دودو[۶] (پرندۀ جنگلی بزرگ بی‌پرواز که اینک منقرض شده است) بومی جزیرۀ موریس، موآس[۷] نیوزیلند، وکبوتر دم‌دراز[۸] امریکای شمالی، براثر شکار ازبین‌رفته‌اند. گونه‌های دیگر هم به‌‌سبب انهدام زیستگاهشان راه انقراض پیموده‌اند. گونه‌های در معرض خطر نزدیک به انقراض‌اند. برآوردکردن آهنگ این انقراض دشوار است، امّا به نظر می‌رسد که به‌علت دخالت‌های آدمی شتاب یافته است. برآوردهای محافظه‌کارانه آهنگ نابودی ناشی از جنگل‌زدایی را به تنهایی ۴ـ۶هزار گونه در سال ارزیابی می‌کنند. به‌طورکلی، این آهنگ نابودی می‌تواند تا یک گونه در هر ساعت باشد، و با ازبین‌‌رفتن هر گونه، گونه‌های وابسته به آن در معرض خطر قرار می‌گیرند. استرالیا بالاترین میزان انقراض را دارد: از هنگام استقرار اروپائیان در آن سرزمین تاکنون، هجده گونه پستاندار نابود شده‌اند، و ۴۰ گونۀ دیگر هم در معرض خطرند.