زبان شناسی

زبان‌شناسی (linguistics)
علمی که موضوع آن بررسی قوانین زبان است و از این رهگذر، به شناخت زبان انسان، چگونگی شکل‌گیری و کارکرد آن می‌پردازد و واحدها، ساختار، ماهیت، و تحولات زبان‌ها را مطالعه می‌کند. پیشینۀ زبان‌شناسی به قبل از میلاد می‌رسد که نخستین مباحث زبان‌شناسی در باب ماهیت معنا و منشأ زبان، به‌ویژه در هند، یونان، و روم مطرح می‌شود. چنان‌که پانینی، دستور‌زبان خود را، که نخستین اثر بزرگ در این‌باره است، به تحریر می‌کشد و نظام واژه‌سازی در سانسکریت را مطرح می‌کند. با این حال، تا پیش از قرن ۱۸ لغویون، نحویون، و بلاغیون بیشتر به دستور زبان، لغات، و تلفظ توجه داشتند. در قرن‌های ۱۷ و ۱۸ تحولاتی نظیر ایجاد زبان‌های جهانی، رویکرد نظام‌مند در آواشناسی و نگارش دستور زبان‌های همگانی آغاز می‌شود. اما بررسی تحول تاریخی هر زبان و ارتباط خانوادگی بین زبان‌های مشابه از قرن ۱۹ آغاز می‌گردد. پیدایش زبان‌شناسی تطبیقی و قوانین واج‌شناسی ازجمله دستاوردهای عمدۀ این قرن است. تکامل زبان‌شناسی به‌منزلۀ یک علم و گسترش قلمرو آن در قرن ۲۰ چشمگیر بوده است. تأسیس زبان‌شناسی به‌عنوان یک رشتۀ دانشگاهی نیز به اوایل دهۀ ۱۹۶۰ می‌رسد. در اوایل قرن، فردینان دو سوسور بررسی اصول حاکم بر ساختارهای زبان‌های زندۀ جهان را مطرح کرد که سرآغاز «زبان‌شناسی ساخت‌گرا» بود. او قائل به دو بُعد اساسی در این رشته شد. یکی بُعد «در زمانی» (تاریخی)، که به مطالعۀ تاریخی تحولات زبان می‌پردازد؛ و دیگر بُعد «هم‌زمانی» (توصیفی)، که زبان را در مقطع زمانی خاص بررسی می‌کند. از حوزه‌های دیگر، زبان‌شناسی عمومی (نظری) است که به پژوهش دربارۀ اصول کلی زبان و تعیین ویژگی‌های آن می‌پردازد و چنانچه مطالعه دربارۀ تعیین واقعیت‌های نظام یک زبان خاص انجام گیرد، این روش را زبان‌شناسی توصیفی نامند. اگر هدف مطالعه یافتن همانندی‌ها و تفاوت‌های میان زبان‌ها باشد، زبان‌شناسی تطبیقی نامیده می‌شود. پیشرفت‌ها و گسترش چشم‌اندازهای جدید زبان‌شناسی تا حدود زیادی مرهون نوام چامسکی و پیروان اوست که بر پایۀ شیوۀ تجربی و سه اصل مشاهده، توصیف، و تشریح نگرشی نو را در زبان‌شناسی آغاز کردند. چامسکی در کتاب ساختارهای نحوی (۱۹۵۷)، که نقطۀ‌عطفی در زبان‌شناسی معاصر است، مبانی «دستور زایشی» را مطرح کرد. با توجه به زایندگی زبان و تناقضات موجود در سطح زبان، به اثبات وجود دو سطح «روساخت» و «ژرف‌ساخت» و تمایز میان آن‌ها پرداخت. چامسکی با طرح این دو سطح و عرضۀ «نظریۀ گشتاری»‌ بسیاری از ریشه‌های ابهام در زبان را روشن ساخت.

 

---