بنای هارونیه
| بنای هارونیه | |
|---|---|
| نام فارسی | بنای هارونیه |
| کشور | ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| نام‌های دیگر | گنبد هارونیه |
| موقعیت | شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان توس، در فاصلۀ ۶۰۰متریِ آرامگاه فردوسی |
| کاربری | آرامگاه یا مسجد یا خانقاه |
| مشخصات معماری | بنای چهارضلعی گنبددار، مشتمل بر سه قسمت پیش‌تاق، گنبدخانه و سه اتاق ضلع شمالی |
| زمان ساخت | دورۀ سلجوقی یا پس از آن |
بنای هارونیِه
(یا: گنبد هارونیه؛ بقعۀ هارونیه) بنای تاریخی، در شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان توس، در فاصلۀ ۶۰۰متریِ آرامگاه فردوسی. کاربری و تاریخ احداث این بنا به‌درستی مشخص نیست. در متون یا افواه مردم، این بنا مسجد جامع شهر قدیم توس، نقاره‌خانه، یا زندان هارون‌الرشید، خوانده شده است. بعضی دیگر آن را آرامگاه امام محمد غزالی، و برخی خانقاه خواجه عثمان بن هارون دانسته‌اند. از آن‌جا که این بنا از آثار قرن ۲ق به‌شمار نمی‌رود، انتساب آن به زندان هارون‌الرشید درست نیست. هرتسفلد[۱] آن را مربوط به اواخر دورۀ سلجوقی، و آرتور پوپ[۲] آن را از آثار اواخر قرن ۸ق می‌داند. رابرت هیلنبراند[۳] و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند قدیمی‌ترین بخش بنا، گنبدخانۀ آن است که احتمالاً به دورۀ سلجوقی تعلق دارد؛ ایوان سوی جنوبی گنبدخانه و دیگر فضاها در دوره‌های بعد به گنبدخانه الحاق شده‌‌اند. پوش خارجی گنبدِ دوپوش فروریخته بود، که در دورۀ اخیر بازسازی شد. در کاوش‌های سال‌های اخیر، آثار معماری بسیاری در اطراف بنای هارونیه به‌دست آمد، که مؤید پیوند این بنا با بافت شهری است. امروزه بنای هارونیه، یگانه ساختمان باقی‌مانده از شهر قدیم توس به‌شمار می‌رود. این اثر در ۱۳۱۰ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مشخصات معماری[۴]
بنای هارونیه از نوع بناهای چهارضلعی گنبددار بوده، نمای بیرونی آن از دو بخش بدنه و گنبد تشکیل شده و گنبد اصلی بر روی یک فضای مربع‌شکل قرار گرفته است. این مجموعه به طورکلی از سه قسمت پیش‌تاق، گنبدخانه و سه اتاق ضلع شمالی تشکیل شده است. بدین صورت که بنا دارای پیش‌تاقی به بلندی حدود 21متر در قسمت جنوبی است و در حال حاضر امکان ورود و خروج به فضای داخلی بنا از طریق ورودی این پیش‌تاق صورت می‌گیرد. فضای گنبدخانه در داخل، مربع‌شکل بوده و چهار شاه‌نشین با تاق مقرنس‌کاری‌شده در چهارسوی آن دیده می‌شود. همچنین چهار پلکان مارپیچی در چهارسوی فضای گنبدخانه وجود دارد که فضای قسمت پایینی گنبدخانه را به دهلیز و راهروی طبقه دوم و همچنین پشت‌بام گنبدخانه پیوند می‌دهد. در فضای داخلی گنبدخانه، در منطقۀ انتقالی با ایجاد گوشه‌سازی، زمینۀ تبدیل نقشۀ مربع بنا به هشت و سپس به شانزده‌ضلعی فضای ایجاد گنبد فراهم شده است. گنبد بنا از نوع گنبدهای دوپوش گسسته به ارتفاع حدود 25متر است. در قسمت درونی بنا سه اتاق با ابعاد نسبتاً کوچک در ضلع شمالی وجود دارد و ارتباط آنها از طریق راهروهایی با یکدیگر و همچنین با فضای گنبدخانه صورت می‌پذیرد.