کشاورزی

کشاورزی agriculture

دستگاه کمباين

(یا: زراعت) حیاتی‌ترین فعالیت اقتصادی بشر، برای بقا و ادامۀ زندگی، از طریق کشت و زرع و برداشت محصولات خوراکی، دارویی و گیاهان صنعتی. کشاورزی به مفهوم اهم امروزی شامل فعالیت‌هایی چون دامداری، دامپروری، مرغ‌داری، زنبورداری و پرورش جانوران آبزی نیز می‌شود؛ اما به معنای اخص استفاده از خاک و آب، با کشت انواع دانه‌ها (بذر)، قلمه‌زدن، پیوندزدن و لقاح (در گیاهان دو پایۀ نر و ماده) به‌منظور افزایش و تکثیر محصولات زراعی است. با پیشرفت علوم و فنون، تکنیک‌های تازه‌ای در کشاورزی پیدا شده است که کشت گلخانه‌ای و آبکشت از آن جمله است. کشت گلخانه‌ای امکان رویاندن بسیاری از میوه‌ها و سبزی‌ها و گیاهان دارویی یا زینتی، مانند انواع گل‌ها را در فصول، نواحی و مناطقی که به‌طور طبیعی امکان‌پذیر نیست، فراهم ساخته است و آبکشت سبب تولید محصولات بدون استفاده از خاک و فقط با افزودن مواد معدنی لازم برای رشد گیاهان به آب شده است. به‌کار گرفتن هورمون‌ها و مهندسی ژنتیک توانسته است مقاومت گیاه را دربرابر آفت‌ها افزایش دهد، در شکل، طعم و رنگ آن تغییر به‌وجود آورد و حتی انواعی تازه از میوه‌ها، دانه‌ها و گل‌ها تولید کند. در کشاورزی متعارف، که هنوز متداول‌ترین نوع زراعت در جهان است، اصلی‌ترین عناصر خاک و آب و عوامل جنبی، نهاده‌های کشاورزی، چون کود حیوانی یا شیمیایی، سموم دفع آفات و اقداماتی مانند هَرَس‌کردن، وجین‌کردن و داربست‌زدن است. برای کشت صحیح، زمین باید آمایش شود. هموارکردن زمین، عادی‌ساختن آن از سنگ و کلوخ، پلکانی‌کردن زمین‌های شیب‌دار (در اصطلاح کشاورزی ایران «تخته‌تخته»کردن) سپس شخم‌زدن و کَرت‌بندی، مراحل آمایش است. پس از آماده‌ساختن زمین، عمل بذرپاشی یا نهال‌کاری انجام می‌گیرد. کشت انواع گیاهان بستگی زیادی به شرایط اقلیمی دارد. نواحی کوهستانی یا دشتی، سردسیری یا گرمسیری، مرطوب یا خشک هرکدام عاملی در تعیین نوع کشت و زرع بوده و باعث تنوع محصولات می‌شوند. انقلاب صنعتی در اروپا و اختراع ماشین‌آلات درون‌سوز سبب انقلاب در کشاورزی شد. تراکتور کار شخم‌زدن را آسان کرد. بولدوزر به تسهیل آمایش زمین یاری داد. کمباین برداشت محصول را تسریع و ضایعات را کمتر کرد. ساختن سدهای عظیم و کانال‌های آبیاری، اراضی قبلاً خشک و لم‌یزرع را فاریاب و حاصل‌خیز ساخت و تولید کودشیمیایی سبب باروری زمین‌های فقیر و افزایش محصولات کشاورزی شد. «انقلاب سبز» هندوستان این کشور را که با کمبود همیشگی موادغذایی دست به گریبان بود، به صادرکنندۀ برنج تبدیل کرد. با کشف قارۀ امریکا، مهاجران آن سرزمین با مواد خوراکی تازه‌ای آشنا شدند که کشت آن‌ها به‌تدریج در سایر نقاط دنیا رایج شد و کشاورزی را غنی‌تر کرد. سیب‌زمینی مهم‌ترین محصول از این نوع است که از مرگ‌ومیر ناشی از گرسنگی در بسیاری از نقاط جهان به‌شدت کاست. گوجه فرنگی به غذاها طعم و بو و رنگی دیگر بخشید و توتون و کاکائو فرآورده‌هایی جدید به جهانیان عرضه کرد.

کشاورزی و بلایای طبیعی. فعالیت‌های زراعی همواره با مشکلات گوناگون روبه‌رو است. بلایای طبیعی از این جمله‌اند. آفت‌های زیستی ازقبیل باکتری‌ها، قارچ‌ها، کرم‌ها، و جوندگان گیاهخوار و بلایای طبیعی غیرزیستی چون خشکسالی، طوفان، بیابان‌زایی، سیل، زمین‌لرزه، آتشفشان، بارندگی‌های بی‌هنگام، سرما و گرمای بی‌موقع و شدید و گرمایش زمین از مشکلاتی است که انسان پیوسته برای غلبه بر آن‌ها کوشیده است. مهم‌ترین محصولات برای تغذیۀ انسان عبارت‌اند از گندم، برنج، ذرّت، سیب‌زمینی، حبوبات و بقولات. از کشت جو، ذرّت، یونجه، چاودار و ارزن نیز برای تغذیۀ حیوانات اهلی استفاده می‌شود. علوم کاربردی، تکنیک‌های پیشرفته و دستاوردهای مهندسی و مکانیک با فرآوری محصولات، کنسروسازی، سردخانه و سیلو ذخیره و نگهداری مقادیر عظیم از محصولات فاسدشدنی را به‌مدت طولانی فراهم ساخته و مانع بروز قحط و غلا در اکثر نقاط جهان شده است. گیاهان صنعتی مانند پنبه و کنف و گیاهان دارویی ازقبیل خشخاش در زندگی بشر نقش فوق‌العاده مهم داشته و دارند.

تاریخچه. ظاهراً تا حدود ۱۰هزار سال قبل، بشر نیازهای حیاتی خود را از طریق شکار و گردآوری دانه‌ها و میوه‌ها و غدّه‌های گیاهی تأمین می‌کرد. آنگاه به امکان کشت و تکثیر گیاهان و اهلی‌کردن حیوانات پی برد. نخستین گام‌ها در این راه را ساکنان کرانه‌های رودخانه‌های بزرگ شرق از نیل تا کارون برداشتند. اختراع خیش چوبی جهشی بزرگ بود. پیدایش کشاورزی سبب یکجانشینی عده‌ای پرشمار از مردم در سراسر جهان و پدید آمدن روستاها و سپس شهرها، ایجاد حکومت‌های مرکزی و نظام‌های حکومتی مقتدر، مستبد، برده‌داری و ارباب و رعیتی شد. در طول هزاران سال، پیشرفت در کشاورزی کند اما مداوم بود و ابزار و آلات جدیدی چون گاوآهن، بیل و کج بیل، داس و خرمن‌کوب و چرخ چاه و ابداع روش‌های پرمشقت آبیاری مانند قنات و نهرکشی به افزایش تولید و مازاد تولید بر مصرف انجامید، که خود به مبادلات تجاری و برقراری روابط بین جوامع کمک کرد. در قرن ۱۸ با کشت تناوبی، آیش زمین، زهکشی و استفاده از کود و ابزارهای جدید در اروپا انقلابی در کشاورزی پدید آمد که بعداً به نقاط دیگر جهان نیز سرایت کرد. اصلاح گندم از راه آمیزش در اواخر همین قرن آغاز شد و این موفقیت دیگر محصولات را نیز دربر گرفت. در قرن ۲۰ استفاده از موادشیمیایی یعنی علف‌کش، حشره‌کش، قارچ‌کش و کود شیمیایی و اختراع ماشین‌آلات و ابزارهای جدید، انقلاب سبز را پدید آورد. از دهۀ ۱۹۷۰ جنبشی پیدا شد که درصدد کشت و کار بدون استفاده از سموم و کودهای شیمیایی با به‌کارگرفتن شیوه‌های پیشرفتۀ طبیعی، مانند استفاده از حشرات بی‌زیان همچون کفشدوزک، برای مبارزه با آفات است. هدف این جنبش ترویج کشت و زرع آلی برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست و تأثیرات مخرب آن بر کرۀ زمین و حیات انسان و دیگر موجودات زیستمند است.

کشاورزی در ایران. اقتصاد روستایی چند هزار سال شالودۀ اجتماعی همۀ حکومت‌های ایران بود؛ اما پس از اصلاحات ارضی در ۱۳۴۲ش، و به‌ویژه بعد از افزایش تولید و بهای نفت، صنعتی‌شدن تدریجی کشور، کاهش جمعیت روستایی و توسعۀ شهرنشینی از میزان اتکای حکومت‌ها به اقتصاد روستایی به مقدار معتنابهی کاسته شده است. خوانین و مالکان بزرگ از ارکان اقتدار پادشاهان ایران بودند و الغای نظام ارباب و رعیتی یکی از علت‌های مهم سست‌شدن و فروپاشی فرجامین نظام سلطنت در ایران بود. قسمت اعظم فلات ایران به‌سبب وجود بیابان‌های وسیع، کویرهای پهناور و کوهستانی‌بودن نواحی بزرگی از این سرزمین غیرقابل کشت است. آب نیز که عاملی بسیار مهم در کشاورزی است، جز در برخی از مناطق کمیاب و ریزش باران غیر از دامنه‌های شمالی البرز و بعضی نقاط کوهستانی در شمال غربی و غرب کشور اندک است. این موانع طبیعی، علاوه‌بر سیستم‌های اجتماعی و نظام و قوانین مالکیت همواره بر کشاورزی ایران محدودیت‌هایی را تحمیل کرده است. معهذا، از روزگاران کهن، مردم و حکومت‌ها برای غلبه بر این محدودیت‌ها کوشیده‌اند. ابداع روش آبیاری از طریق حفر کاریز، ساختن سد و آب‌بند، که پیشینۀ آن به عصر هخامنشی بازمی‌گردد؛ کشت دیم، و ایجاد نهر و جوی ازجمله فعالیت‌های کشاورزی در تاریخ ایران بوده است. در چند دهۀ اخیر دولت‌ها و کشاورزان با استفاده از ماشین‌آلات امروزی و به‌کارگرفتن نهاده‌های کشاورزی، بذرهای اصلاح‌شده، ایجاد تعاونی‌های زراعی و فرآوری محصولات در نهادهای موسوم به کشت و صنعت، و ساختن سدهای بزرگ و کوچک و کشت دانه‌های روغنی وارداتی مانند سویا و کلزا برای بهبود وضع کشاورزی کشور کوشیده‌اند. مهم‌ترین محصولات زراعی ایران عبارت‌اند از: گندم، برنج، سیب‌زمینی، حبوب، چغندرقند، خرما، نیشکر، سیب، انگور، مرکبات، پنبه، توتون، سبزیجات و صیفی‌جات. پرورش گل و محصولات گلخانه‌ای نیز رواج یافته و روبه افزایش است. دولت ایران یکی از اهداف استراتژیک خود را خودکفایی در تولید مواد غذایی پرمصرف کشور اعلام کرده است.