اخوت، انجمن

اُخُوّت، انجمن

اولین محفل سازمان‌یافته در ایران در دورۀ قاجار. در ۱۳۱۷ق به همّت میرزا علی‌خان ظهیرالدوله برای ترویج مساوات و برادری برپا شد. انجمنی مذهبی شبیه به اخوان‌الصفا بود و تحت‌تأثیر افکار صوفیانۀ صفی‌علی‌شاه قرار داشت. اعضای آن از طبقات گوناگون اجتماعی تشکیل می‌شدند. ظهیرالدوله سعی داشت اشراف و شاهزادگان را به سوی انجمن جلب کند. انجمن نخست ۱۱۰ عضو داشت. یک هیئت مشاوره یازده‌نفری به ریاست خود ظهیرالدوله انجمن را اداره می‌کرد. نظام‌نامۀ انجمن از شش فصل و ۵۲ ماده تشکیل می‌شد و حاوی دستورات اخلاقی بود. با آن‌که سازمانی سیاسی نبود، به مشروطه‌خواهان کمک‌های فراوان کرد. نشانۀ انجمن دو تبرزین متقاطع بود که در محل تقاطع آن‌ها یک کشکول و تسبیح آویزان بود و بالای کشکول تاریخ ۱۳۱۷ و پایین آن حرف «ص» (مخفف صفا) حک شده بود. انجمن در شهرهای دیگر مانند کرمانشاه، همدان، سمنان، سنگسر، شهمیرزاد، ساری، شاهی، شیراز، خرم‌آباد، مشهد و اصفهان، همچنین در شهر بغداد شعبه داشت. جلسات آن شب‌های جمعه برگزار می‌شد. مدتی نشریه‌ای به نام اخلاق را زیر نظر ظهیرالدوله منتشر می‌کرد. شعبۀ کرمانشاه، روزنامۀ کوکب غرب و شعبۀ شیراز روزنامۀ اخوت را به مدیریت عبدالکریم معروفعلی منتشر می‌کردند. ظهیرالدوله کوشید صوفیگری را در خدمت مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی درآورد و حتی درویش‌ها را از پوشیدن لباس درویشی منع کرد. انجمن نظام‌نامه‌ای شامل وظایف اعضا و اصول آن‌ها در شش فصل داشت، که فصل اول مقصد انجمن، فصل دوم تشرف به انجمن، فصل سوم ادارۀ انجمن و تکالیف آن، فصل چهارم شعبه‌های انجمن، فصل پنجم حقوق انجمن و فصل ششم تکالیف انجمن بود. این جزوه فقط در اختیار کسانی قرار داده می‌شد که عضو انجمن بودند. عده‌ای آن را یک سازمان فراماسونری و وابسته به گراندلُژ فرانسه می‌دانند. گفته شده است که سنت‌های ماسونی و تصوف در این انجمن با هم تلاقی یافتند، ولی همواره اخلاقی بر اصول تصوف رجحان داشتند، پس از ظهیرالدوله، ارتباط آن با لژهای فراماسونی بیشتر شد و خط‌مشی ادارۀ آن تغییر کرد، ازجمله به مرکز لژ بیداری ایران تبدیل شد. دبیرخانۀ گراندلُژ مستقل ملی در محل انجمن، که خانۀ خود ظهیرالدوله بود، قرار داشت و جلسات لژهای فراماسونیِ مهر، آفتاب، صفا، و وفا در سالن انجمن برگزار می‌شد. عمده‌ترین فعالیت‌های آن برپایی جشن در عیدهای مذهبی و برگزاری جشن گل در فروردین هر سال در شمیران بود. در ایام سوگواری مجلس عزاداری برپا می‌کرد. در زمینۀ ترویج صنایع دستی ایران نیز فعال بود. اولین انجمنی بود که ارکستر و سرودی خاص خود داشت که میرزا علی‌اکبر شیدا و ظهیرالدوله مشترکاً سروده بودند. از اعضای ارکستر آن سماع حضور، مشیر همایون و کلنل علی‌نقی وزیری بودند و رهبری آن را درویش‌خان برعهده داشت. تأسیس مدرسۀ معرفت نیز ازجمله فعالیت‌های انجمن اخوت بود. سه فعالیت مهم آن برگزاری گاردن ‌پارتی برای کمک به کسانی بود که در آتش‌سوزی ۱۳۱۸ق آمل دچار خسارت شدند؛ برگزاری جشن نصرت ملی پس از فتح تهران به وسیلۀ مجاهدان در ۱۳۲۷ق و خلع محمدعلی شاه از سلطنت، و صرف عواید جشن برای کمک به خانواده‌های کشته‌شدگان و مجروحان؛ و روی صحنه‌آوردن یک نمایش‌نامه که ظهیرالدوله نوشته بود که درآمد آن صرف امور خیریه شد. پس از سقوط محمدعلی شاه، فعالیت‌های آن علنی شد و محمدحسن‌میرزا ولیعهد به آن پیوست. انجمن پس از مرگ ظهیرالدوله همزمان با به‌قدرت رسیدن رضاشاه، به‌رغم ممنوعیت تشکیل انجمن‌ها و سازمان‌ها، و در دورۀ محمدرضا پهلوی همچنان فعالیت داشت. در ۱۳۲۷ش، دکتر اسماعیل مرزبان، ملقب به امین‌الملک پنجاهمین سال تأسیس انجمن را جشن گرفت و نام هیئت مشاوران آن چاپ و منتشر شد. در دوره‌های بعدی علیرضا حکیم خسروی، دبیر انجمن، کتاب تاریخ صحیح بی‌دروغ ظهیرالدوله را منتشر کرد. جلسات انجمن اخوت تا سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شد ولی از فعالیت‌های آن پس از ۱۳۵۷ش، اطلاعی در دست نیست.