افسانه

افسانه (legend)

روایتی داستان‌گونه، مکتوب یا شفاهی، دربارۀ قهرمانان یا شخصیت‌های واقعی یا تخیلی، آمیخته با حوادث خارق‌العاده و اغراق‌آمیز و معمولاً حضور موجودات فوق‌طبیعی یا کاملاً خیال‌پردازانه. قهرمانان افسانه‌ها معمولاً پهلوانان، پادشاهان و پیشوایان دینی‌اند، که اگر موجودیت تاریخی هم داشته باشند، زندگی و دستاوردهای آنان در هاله‌ای معمولاً قدسی پیچیده و با شاخ و برگ‌های بسیار آراسته شده است. افسانه در فرهنگ همۀ اقوام جهان دیده می‌شود. افسانه‌ها در اعصار باستان سینه به سینه نقل می‌شد و ماجراهای آن گاه به گاه کاستی یا افزایش می‌گرفت. قصه‌هایی که برای کودکان نقل می‌کنند، نوعی افسانه است که قدمت بسیار دارد. در زبان فارسی قصه‌های کودکانه بیشتر شعرگونه است؛ اما نوع روایی غیرمنظوم آن نیز، که برای سرگرمی و آموزش گفته می‌شود، رایج است. این نوع افسانه‌سرایی معمولاً با جمله یا عبارتی فرمول‌وار و بدون تغییر مانند «یکی بود یکی نبود» آغاز می‌شود و ممکن است در پایان قصه عبارتی مشخص مثل «بالا رفتیم دوغ بود، پایین آمدیم ماست بود، قصۀ ما راست بود» بیاید. در زبان‌های عربی و انگلیسی هم به ویژه در آغاز قصه چنین مقدمه‌ای می‌آید. گونۀ دیگری از افسانه‌سرایی، افسانۀ تمثیلی است، که از زبان موجودات غیربشری نقل می‌شود. کهن‌ترین افسانۀ تمثیلی بازمانده در ایران، داستان درخت آسوریک است که ماجرای جدل میان تاک و بز را به زبان پهلوی و در قالب شعر هجایی بیان می‌کند. یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های افسانه‌ای ایران هزار افسانه، از دوران ساسانی است، که منبع اصلی هزارویک شب است. کلیله و دمنه، که اصل هندی دارد و به پهلوی، عربی، فارسی و سپس به زبان‌های دیگر ترجمه شده است، از گونۀ افسانۀ تمثیلی است. داستان‌های امیرارسلان نامدار و حسین کُرد شبستری، از جدیدترین افسانه‌های ایرانی‌اند. در جهان غرب افسانه‌ها نوعاً روایی و عموماً از روایت مستند صریح دور و بیشتر ترجمان شاعرانه و مذهبی واقعیت، دربارۀ اشخاص مشهور و غالباً مذهبی‌اند. شعر حماسی بیوولف مهم‌ترین افسانه به انگلیسی کهن است. داستان رابین‌ هود نیز از قرن ۱۵م به بعد افسانۀ محبوب و مشهوری بوده است. افسانۀ زرین از قرن ۱۳ و اعمال قدیسان از قرن ۱۷ افسانه‌سرایی دربارۀ شخصیت‌های مذهبی است. اولین افسانه‌های تمثیلی در ادبیات غرب را به ازوپ یونانی نسبت می‌دهند. بزرگ‌ترین نویسندۀ افسانه‌های تمثیلی در قرون میانه در اروپا، ماری دو فرانس بود که ۱۰۲ افسانۀ منظوم سرود. لا فونتن، شاعر رمانتیک فرانسوی، نیز افسانه‌های تمثیلی فراوان دارد، که به زبان‌های مختلف ترجمه شده و او را پرآوازه کرده است. افسانه‌نویسی و افسانه‌سرایی تا به امروز در جهان، با اهداف تعلیمی، اجتماعی و سیاسی در قالب‌های جدید ادامه یافته است. مزرعۀ حیوانات، اثر جورج اورولِ انگلیسی، از معروف‌ترین افسانه‌های مدرن است.