اویغوری

اویْغوری

از زبان‌های آلتاییک در شاخۀ جنوب‌شرقی (جغتایی) ترکیک، عمدتاً رایج در ترکستان چین و برخی نواحی قزاقستان و قیرقیزستان. اویغورها در آغاز از خط سغدی در آثار مکتوب خود استفاده می‌کردند، اما با پذیرفتن دین اسلام و تأثیر زبان‌های ایرانی، خط فارسی را پذیرفتند. از ۱۹۳۶ و ۱۹۵۰ از خط لاتین و سپس سیریلیک استفاده کردند. اما از ۱۹۷۶ دوباره خطی فارسی‌گونه رایج شد. واژه‌های ترکی، فارسی، عربی، چینی و روسی در اویغوری زیاد است. مرکز فرهنگی مهم اویغوری کاشغر است که زبان فارسی از قدیم جایگاه مهمی در آن داشته است. زبان اویغوری امروزی از آمیزش ترکی جغتایی و زبان‌های ایرانی به‌وجود آمده و خود به زبانی مستقل تبدیل شده است و از این رو همچون جغتایی، به‌سبب همزیستی و همسایگی با خراسان بزرگ و ناحیۀ پامیر سرشار از واژه‌های فارسی است و حتی واژه‌های دخیل عربی از راه فارسی وارد اویغوری شده است که در واژه‌های ترکیبی دیده می‌شود.

واژه‌های ترکیبی اویغوری در مجموع این حالت‌ها را دارند: ترکی + ترکی، ترکی + فارسی، اروپایی + فارسی، روسی + فارسی، عربی + ترکی، چینی + فارسی، فارسی + فارسی. در خط فارسی اویغوری اِعراب نمی‌گذارند، بلکه حرکت حرف در خود واژه نشان داده می‌شود. مانند قه سیده که همان «قصیده» است و ئراده که همان «اراده» است. این موضوع باعث آشفتگی در ریشه‌یابی واژگانی می‌شود.

زبان اویغوری از نظر دستوری همچون دیگر زبان‌های ترکی است و حتی هنگامی که واژه‌ای فارسی است، مثل آرزوکردن یا تیارکردن، به اویغوری آرزوفیلماق «آرزو کردن» و تیارلیماق «آماده‌کردن/تیارکردن» ادا می‌شود. ویژگی‌های دیگر صرفی و نحوی اویغوری را می‌توان در زبان ترکی بازجست.