حاجب بزرگ

حاجب بزرگ

از مناصب حکومتی ایران. حاجب به‌معنی پرده‌دار، در اصل به‌معنی بازدارنده و مانع است. حاجب کسی بود که در دربار شاهان از ورود افرادی که اجازه ورود نداشتند جلوگیری می‌‌کرد و ورود کسانی را که بار داده شده بودند، به آگاهی شاه می‌رساند و آنان را به حضور شاه می‌برد. اختیارات صاحب این منصب در ادوار مختلف با اندکی تفاوت یکسان بوده است. در دوره سامانیان این منصب پس از امیر یا حاکم بالاترین سمت بود. در عهد غزنوی حاجب بزرگ، عملاً وزیر دربار بود و امور مربوط به تشریفات دربار، مسائل مالی دربار، نظارت بر امور داخلی حرم، تعیین مشاغل مربوط و پرداخت دستمزدها را انجام می‌داد. حوزۀ کار حاجب در هنگام سفر می‌توانست فقط چادر یا محل اقامت سلطان را شامل شود. اما گاه برخی مجالس سفر یا شکار و بزم به آن‌ها اضافه می‌شد. عناوین دیگر او «بارسالار» یا «سالاربار» (سالار دربار) بود. در دورۀ غزنویان حاجب بزرگ یا حاجب‌الحجاب در صدر کلیۀ تشکیلات لشکری قرار داشت و در واقع فرمانده کل سپاه و قوای نظامی بود. در عصر سلجوقیان منصب امیر حاجب کبیر وجود داشت که منصبی نظامی بود و البته گاهی می‌توانست به‌جای «وکیل در» که مقامی دیوانی بود، رابط بین مقامات نظامی و سلطان باشد. امیر حاجب در برخی مقاطع که تشکیلات و مقامات نظامی در رأس ادارۀ امور قرار می‌گرفت، عملاً قدرتی بیش از وزیر می‌یافت و دستور سلطان را به وزیر منتقل می‌کرد. در زمان خوارزمشاهیان منصب حاجبی به‌عنوان مشاور، ناظر و پیشکار به‌کار می‌رفت و اصطلاح «حاجب کبیر» برای پیشکار سرای سلطان هم به‌کار می‌آمد. منصب حاجب معادل منصب «حاجب کبیر» بود که می‌توانست جانشین و جایگزین مقاوم وزارت باشد. گرچه این لقب در ادبیات درباری دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار به‌چشم می‌خورد، اما این منصب عملاً در دوره قاجار وجود نداشته است. در دورۀ پهلوی، مسئولیت‌های حاجب بزرگ با وزیر دربار بود.