برج نقاره‌خانه (ری)

وضعیت کنونی برج

برج- مقبره‌ای در شمال شهرستان ری و در غرب آبادی امین‌آباد، روی کوه طبرک یا تپه گبری، متعلق به دورۀ آل بویه. در رابطه با زمان ساخت این مقبره که در گذشتۀ نه چندان دور به برج گبر کهنه معروف بوده، سند با ارزشی در کتاب سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک موجود است: «در شهر ری، به روزگار فخرالدوله که صاحب بن عباد وزیر او بود، گبری بود توانگر که او را بزرجومیه [به احتمال تغییریافتۀ شکل معرب بزرگ امید] گفتندی و بر کوه طبرک ستودانی کرد از جهة خویش و امروز برجای است و اکنون آن را دیدۀ سپاه‌سالاران خوانند و بر بالای گنبد فخرالدله نهاده است و بسیار رنج و زر هزینه کرد بزرجومیه تا آن ستودان به دو پوشش بر سر آن کوه تمام کرد.» بر اساس قول خواجه نظام‌الملک بنا همچنان که در صدر مقاله گفته شد مربوط به دورۀ آل بویه است؛ همچنین برج دارای گنبد دوپوش بوده و طبق الگوی استودان‌های زمان ساسانی ساخته شده است.

این برج تا دورۀ قاجار پابرجا بوده اما امروزه تنها بقایای آن برجا مانده ‌است. در محوطۀ تپه‌ای که برج نقاره‌خانه بر فرازش بنا شده، خرابه‌های برج دیگری نیز به نام برج امیر اینانج (مربوط به دورۀ سلجوقیان) به چشم می‌خورد که کل مجموعه در سال ۱۳۱۳ش به ثبت آثار ملی رسیده ولی حالا محل تجمع معتادان و کارتن‌خواب‌ها شده است.

مشخصات بنا

ساختمان برج به صورت کثیرالاضلاع هشت ضلعی با ارتفاع حدود 4.5 متر است که از داخل دارای طرح مدور به قطر 3.20 متر است. این بنا که گنبد آن فرو ریخته، بر سکویی به ارتفاع تقریبی 40 سانتیمتر بنا گردیده است که از سنگ‌های لاشه ساخته شده و در نبش هریک از طاق‌ها یک جرز آجری با برجستگی 20 سانتیمتر از روی قاعده تا زیر پایۀ گنبد امتداد یافته است. عرض هر یک از طاق‌نماها به جز ضلع جنوب غربی که ورودی در آن‌جا تعبیه شده، 1.30 و ارتفاع آن‌ها 2.65 متر است. محیط خارجی بنا حدود 11 متر است. مدخل برج در جهت جنوب غربی و مشرف به اراضی تقی‌آباد قرار دارد. ورودی کم‌عرض بنا فاقد هرگونه تزئینات است. همچنان که ذکر شد، در بنای این برج از لاشه سنگ‌ و همچنین قلوه‌سنگ و آجر استفاده کرده‌اند. به احتمال زیاد اسکلت برج با سنگ بنا شده و سپس روی آن را آجرچینی کرده بوده‌اند. در حال حاضر، آجرکاری نمای برج تنها در حاشیۀ کنج‌های هشت‌گانه، لچکی طاق‌نماها و بخش فرازین طاق‌نماها برجای مانده. وجود طرح‌های تزئینی گردنی و قرنیس برج، حکایت از ظرافت کارهای آجری برج در دوران آبادانی‌اش دارد. در گریو برج، سه بخش تزئینات آجری دیده می‌شود که احتمالا مربوط است به مرمت‌های دهه‌های قبل. چرا که بنا بر نوشتۀ محمدتقی مصطفوی، تا آغاز قرن حاضر، تزئیناتی از کاشی‌های معروف به طلایی در حاشیۀ بالای برج وجود داشته است. بر روی این قسمت، شاهد قطاربندی زیبایی هستیم که از ترکیب سه ردیف مقرنس‌گونه ایجاد شده است. در مرمت دورۀ اخیر، با خاکبرداری از کف برج به این مساله برخوردند که برج دارای سردابی بوده که در سنگ کوه کنده بوده‌اند. مدخل این سرداب، در شمال شرقی خارج برج واقع است و به وسیلۀ دو پلکان و یک راهروی باریک به آن راه می‌یابند. دهانۀ سرداب 80 و ارتفاع پلکان اول 67 سانتیمتر است و ارتفاع پلۀ دوم 43 سانتیمتر. محوطۀ سرداب مستطیل‌شکل (به درازای 2.90 و پهنای 1.95 متر) است. سقفش قوسی‌شکل و تمامی آن از آجر ساخته شده است و ارتفاع آن از خیز طاق تا کف زمین 1.30 متر است.