گنبد سبز (مشهد)

بنایی آرامگاهی واقع در میان میدانی به همین نام (گنبد سبز)، در خیابان شهید باهنر (آخوند خراسانی) معروف به خیابان خاکی، مربوط به اوائل یا اواخر سدۀ 11ق. دلیل اشتهار بنا به این نام، رنگ فیروزه‌ای مایل به سبز آن (در مقابل گنبد طلا/ حرم امام رضا و گنبد خشتی/ بقعۀ یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر) است. گنبد سبز به احتمال مدفن شیخ مؤمن عارف استرآبادی، از عرفای سلسلۀ ذهبیه، است. به احتمال زیاد، بنای بقعه به دستور شاه عباس اول در سال 1011ق ساخته شده؛ اگرچه تاریخ دیگری نیز برای بنا ذکر شده که از ماده تاریخ این بیت استخراج می‌شود: «سال تاریخ این خجسته بنا/ بیت معمور قلب مؤمن دان».  تاریخ مستفاد از این بیت، 1091ق و مربوط به دورۀ سلطنت شاه عباس دوم (ثانی) است. این عدم تطابق می‌تواند احتمالاً بیانگر زمان ساخت و تکمیل آرامگاه باشد؛ یعنی بیت اشاره به زمان تکمیل آن داشته دارد. از روایات کتبی و شفاهی چنین برمی‌آید که این بنا پیش از احداث و بازسازی خیابان‌های اطراف و میدان جدید، در داخل باغ بزرگی بوده است که ارگ قدیم مشهد در غرب آن و گورستان بزرگ میرهوا در شرقش و تکیۀ سید اسماعیل شاه‌حیدری در نزدیکی آن قرار داشته است. بعدها به وسیلۀ دیوارکشی محصور گردید و پیرامونش محوطه‌سازی شد؛ تا این که با توسعۀ شهر مشهد و خیابان‌کشی‌ها، الحاقاتِ اطراف بنا برچیده شده و میان میدانی قرار گرفت. بقعه چندین بار مرمت شده که آخرین بازسازی آن در حدود سال‌های 1353 تا 1356ش است. در همین سال اخیر، بقعه به شمارۀ 1370/ 3 در زمرۀ یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این بازسازی کلی، گنبد و نمای ساختمان کاشی‌کاری و تعمیراتی نیز در درون آن انجام شده است.

مهدی قربانی، در کتابی با عنوان «گنبد سبز مشهد» که  انتشارات قاف مشهدالرضا آن را منتشر کرده است علاوه بر معرفی بنا و ویژگی‌های معماری و تاریخچۀ بقعه، با رجوع به منابع متعددی شبهاتی را که دربارۀ مدفون آرامگاه بوده رفع کرده است. با این حال به دلیل وجود چند عالم و عارف به اسم محمد مؤمن یا مؤمن عارف، به یقین نمی‌توان هویت مدفون بقعه را مشخص کرد.

مشخصات بنا

ساختمان بنا مکعبی‌شکل است و تعبیۀ چهار طاق‌نمای دوطبقه در چهارگوشۀ آن اگرچه شکل اصلی‌اش را تغییر نداده، اما هیأتی هشت‌ضلعی به آن بخشیده است. چهار ایوان در چهار طرف ساختمان وجود دارد که از هرکدام دری به بقعه باز می‌شود. نمای بیرونی، در پایه‌ها و اطراف طاق‌ها و پیشانی ساختمان از ازارۀ سنگی به بالا با کاشی معرق و ساده در رنگ‌های گوناگون تزئین شده است. فضای داخلی بقعه دارای کتیبه‌ای است با مضمون صلوات کبیره و حدیثی از پیامبر اکرم که در پایان آن، نام راقم این سطور با عبارت «نمقفه حسین بن محمد المشهدی» و تاریخ 1058ق دیده می‌شود.

---