عروض خانلری

وزن شعر فارسی (پرویز ناتل خانلری)

نظام و شیوه‌ای نوین برای طبقه‌بندی، شرح و معرفی اوزان شعر فارسی، به ابتکار پرویز ناتل خانلری.

فن عروض قديم، معروف به عروض خليل بن احمد، در اصل برای سنجش وزن شعر عربی ساخته و پرداخته شده و بسیاری از قواعد آن، قابل انطباق با شعر فارسی نیست و با آن‌که ادیبان ایرانی آن را توسعه داده‌اند، باز هم همیشه دشواری‌هایی در کاربرد آن برای شعر فارسی وجود داشته است که از آن جمله است عدم تطبيق افاعیل عروض عربی با کلمات فارسی که از نظر تعداد هجاها کوتاه‌تر از افاعیل مزبور هستند و تطابق آن‌ها با افاعیل عروضی به آسانی صورت نمی‌گیرد و کار تشخیص وزن و تقطیع شعر را مشکل می‌کند. دکتر پرویز ناتل خانلری با توجه به اختصاصات زبان فارسی و با توجه به این اصل که کمیت هجاها اساس وزن شعر در این زبان است، عروضی جدید را پایه‌گذاری کرد که نخستین بار در پایان‌نامۀ دکتری او با عنوان «تحقيق انتقادى در عروض و قافيه و چگونگى تحول اوزان غزل» (تهران- 1327ش) و به صورت مفصل در سال 1337 به صورت کتاب وزن شعر فارسی و سپس با اضافاتی از سوی بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۵ منتشر شد.

در عروض خانلری که به عروض جديد و عروض علمی نیز معروف شده، به جای توجه به کلمات از نظر ساکن و متحرک بودن حروف آنها، با تکیه بر علم آواشناسی تنها تعداد و چه‌گونگی هجاها و نسبت ثابت بین آنها مورد نظر قرار می‌گیرد. و به جای افـاعیـل معمول در عروض قدیم، اجزای جدیدی با توجه به طول کلمات و تکیه در زبان فارسی ساخته شده که اصطلاحاً پایه نام دارد. بحرها و وزن‌های موجود در زبان فارسی نیز، در آنچه سلسله نامیده می‌شود، طبقه‌بندی شده‌اند. قـواعـد بـغـرنـج زحاف با اصطلاحات دشوار و نامأنوس آنها و همچنین قواعد معروف به اختیارات شاعری، در عروض خانلری به شیوه‌ای علمی توجیه و به سادگی بیان شده است. شیوۀ کار خانلری و نیز نظام طبقه‌بندی او که نواقصی داشت بعدها توسط ابوالحسن نجفی در کتاب‌هایی با عناوین درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی، اختیارات شاعری و مقاله‌های دیگر در عروض فارسی، وزن شعر فارسی: درس‌نامه و طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی و همچنین ضمن چند سخنرانی (که مکتوب شده‌اند) و مقاله تکمیل شد.

---