قاعده دال و ذال

قاعدۀ دال و ذال در زبان تاریخی فارسی و شعر و کتابت فارسی.

در زبان فارسی قدیم، تلفظ حرف «د» و «ذ» به هم نزدیک بوده، اما به تدریج این تفاوت از بین رفته است. این تفاوت تلفظ تا قبل از حملۀ مغول و حتی تا اواسط قرن هفتم در زبان ادبی و محاوره محفوظ بود. بسیاری از کلماتی که امروزه با «د» نوشته می‌شوند، در گذشته «ذ» تلفظ می‌شده و با نقطه یا به اصطلاح به صورت ذال معجمه (نقطه‌دار) نوشته می‌شده‌اند. شاعران گذشته قاعدتاً کلماتی را که به «د» ختم می‌شده با «ذ» قافیه نمی‌کرده‌اند. حتی بعد از آن که تفاوت تلفظ این دو حرف از بین رفت، این قاعده بنا به سنت باقی ماند و برای تشخیص تفاوت د و ذ در کلمات فارسی، قاعده‌ای به این شکل وضع شد که شاعران آن را رعایت می‌کردند:

آنان که به فارسی سخن می‌رانند

در موضع دال، ذال را نشانند

ماقبل وی ار ساكن، جز «وای» بوَد

دال است وگرنه ذال معجم خوانند

---

• واژه‌نامۀ هنر شاعری، میمنت میرصادقی؛ 1389.
• دیوان انوری، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: نشر هرمس.