ميرزا محمدصادق مروزی

ميرزا محمدصادق مروزی (         - 1250ق)

(نیز با نام: میرزا صادق وقایع نگار مروزی؛ متخلص به هما) تاریخ نگار، ادیب و شاعر عصر قاجار و داروغۀ دفترخانۀ همایون. او دیپلمات و رایزن و فرستادۀ ویژۀ شاه قاجار به کشورهای همجوار و صاحب منصب در دیوان حکومتی و سلطنتی فتحعلی شاه بوده است.

در مرو متولد شد و اصالتاً از مردم مرو شاه جهان بود. در زادگاهش به تحصیل مقدمات علوم عربی و ادبی پرداخت. در مشهد، کربلا و نجف نیز تحصیل کرد. مدتی نیز در کاشان، در محضر استاد سلیمان صباحی به آموختن ادب فارسی و شعر مشغول بود. در زمان اقامت در کاشان، احتمالاً حدود سی سال داشته است.

او پس از هجوم ترکمانان و ازبکان، حدود سال 1200ق به کربلا و نجف رفت و پس از آن راهی کاشان شد. در شعر و شاعری نزد حاجی سلیمان خان صباحی کاشانی (متوفی 1206ق) به شاگردی پرداخت و هما تخلص یافت. سپس به تهران رفت و در 1215ق از طرف فتحعلی شاه سمت وقایع نگاری (مورخ دربار سلطنتی) و به نوشتن تاریخ قاجار، به خصوص دورۀ سلطنت فتحعلی شاه مأمور شد.

در 1225ق جلد اول از تاریخ قاجاریه که شامل وقایع ده ساله از زمان پادشاهی آقا محمد خان در 1212 تا 1221ق بود را به نام تاریخ جهان آرا به نظر فتحعلی شاه رساند و سمت داروغگی دفتر سلطنتی به او داده شد. جلد دوم مربوط به وقایع ده سال دوم سلطنت فتحعلی شاه بود (از 1222 تا 1232ق). پس از آن، عموماً از طرف فتحعلی شاه و عباس میرزا در مأموریت های مختلف داخلی و خارجی بود (به هرات، عثمانی و تفلیس) و به علت مشاغل و مشغله های بسیارش، موفق نشد جلدهای بعد را تألیف کند.

او از جمله بنیانگذاران تاریخ نویسی معاصر ایران به شمار رفته و از سوی فتحعلی شاه، عنوان رسمی وقایع نگاری را دریافت کرده و وقایع نگار رسمی اش بوده است. پس از فوتش، آن سمت و منصب به فرزندش رسید.

ميرزا محمدصادق مروزی دارای آثار متعددی است که اکثرشان به صورت نسخه‌های خطی اند. اما کتاب تاريخ جهان‌آرا، مهم‌ترين و بهترین اثر اوست. از دیگر آثارش است: شيم عباسی، زينه المدايح، ديوان همای مروزی، تحفه عباسی، راحه الارواح، حکايات ميرزا صادق، مجمع الآثار، مناظره عقل و بخت و شمايل فتحعلی شاه قاجار.

ميرزا ابوالقاسم قائم مقام که در ادب‌شناسی از جمله برجسته‌ترين شخصيت‌های دوران قاجار است، با مروزی مکاتباتی داشته است. در واقع، وقايع نگار از معدود افرادی بوده که با قائم مقام مکاتبه داشته و مورد مشورت قائم مقام و عباس ميرزا بوده است. به نقل از ميرزا ابوالقاسم قائم مقام، تخلص محمد صادق مروزی در شاعری هما بوده و به همايی مروزی و همايی خراسانی شهرت داشته است. او از بسياری از مسائل دربار اطلاع داشته و در برخی آثار خود مستقيم و غيرمستقيم پرده از حوادث محرمانۀ دربار برداشته است.

میرزا صادق در 1250ق درگذشت.