باغ سردار

مجموعۀ مسجد و مدرسۀ سپهسالار؛ در اراضی باغ سردار

باغ سردار

(یا: باغ بیرون) ملکِ حسن‌خان یا محمدحسن‌خان سردار ایروانی، ملقب به ساری اصلان، رجل نظامی دورۀ فتحعلی شاه قاجار. در شمال شرقی تهران آن دوره بود و محدودۀ خیابان ژاله (شهدای کنونی)، چهارراه آب سردار (ایران)، سه‌راه امین‌حضور، چهارراه سرچشمه و خیابان امیرکبیر را دربر می‌گرفت. حدود ۸۰ هکتار مساحت داشت. در دورۀ ناصرالدین شاه، پس از گسترش شهر تهران در ۱۲۸۴ق، داخل محدودۀ شهر قرار گرفت و بارها تقسیم شد و شخصیت‌های آن زمان در آن باغ‌ها و خانه‌هایی احداث کردند. صاحبان این باغ‌ها، کسانی چون میرزا نصرالله مستوفی پسر میرزا حسن مستوفی‌الممالک، سیاستمدار دورۀ ناصری و مشروطیت، حاجی میرزا حسن صراف شیرازی، میرزا تقی خان منشی حضور ملقب به مجدالملک وزیر دوره‌های ناصری و مظفری و وکیل دورۀ اول مجلس شورای ملی، محمدحسین خان صنیع‌الدوله ملقب به اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات دورۀ ناصری، میرزا محسن خان مشیرالدوله وزیر امور خارجۀ دورۀ مظفری و سادات اخوی بودند. باغ سردار چون بیرون از دروازه شمیران دورۀ ناصری قرار داشت، باغ بیرون نیز نامیده می‌شد.

باغ چهارهزار متری میرزا نصرالله نبش خیابان امیرکبیر و ری امروزی قرار داشت و در آن توت‌فرنگی کاشته بود، و کوچه مستوفی بازمانده‌ای از آن به‌شمار می‌رود. حاجی میرزا حسن در زمین خود که در سه‌راه امین‌حضور قرار دارد، بیرونی و اندرونی بسیار زیبایی ساخته بود که مردم از راه دور به تماشای آن می‌رفتند. بعدها این باغ، که عمارتی به نام خلوت و تکیه‌ای نیز داشت، به مالکیت حاجی محمدحسن امین‌الضرب درآمد و هنوز یک بنای دوطبقه (متصل) با سالن‌ها و حوضخانه و اتاق‌های متعدد و نارنجستان از آن باقی است که در ضلع شمالی آن باغی قرار دارد، و در جنوب شرقی این خانه عمارت قدیمی دیگری است که محل کسب و کار شده است. در این مجموعه، یکی از وراث سادات اخوی، حاجی سیدنصرالله تقوی، باغی با ۱۰۰هزارمتر مربع مساحت ساخت که در آن زعفران‌کاری می‌کرد و بعدها بارها تقسیم شد. باغ و خانۀ مجدالملک پس از چندبار دست‌به‌دست گشتن، پس از انقلاب اسلامی مصادره شد و امروز مدرسۀ شهید اندرزگو است. سردر بزرگ و پرهیبت و هَشتی وسیع آن نیز پیش از انقلاب اسلامی به مغازه و دکان تبدیل شده بود. پس از آن، یخچال دو دیواره‌ای معروف به یخچال سنگی قرار داشت که تا اواسط دورۀ رضا شاه از آن یخ می‌گرفتند. امروزه، در این محل، بیمارستان شفا یحیاییان، ساختمان نیمه‌کارۀ بیمارستان ۶۰۰تختخوابی، یک درمانگاه و ساختمان عظیم و ناتمام تلویزیون آموزشی قرار دارد که بنای آن در دورۀ محمدرضا شاه آغاز شده بود. باغ بیمارستان و مدرسه و مسجد سپهسالار (مطهری کنونی) و ساختمان مجلس شورای ملی سابق نیز در محدودۀ باغ سردار قرار گرفته‌اند. یکی دیگر از خانه‌هایی که در این زمین‌ها ساخته شده بود، به مالکیت مبلّغان مسیحی درآمد و مدرسۀ نور و صداقت در آن بنا شد که امروز خانه و مغازه و گاراژ است.

از محله‌های بزرگی که از دل باغ سردار بیرون آمده‌اند، می‌توان از خیابان دکتر شهید دیالمۀ امروزی نام برد که خیابان‌های امیرکبیر و نظم‌الدوله را به یکدیگر وصل کرده است. ازجمله خیابان‌ها و کوچه‌های این محله نیز که تاکنون چندین ‌بار تغییر نام داده‌اند از کوچه‌های ثقفی، تبریزی، فقیهی شیرازی، و خیابان شهید گل‌محمدی، و خیابان شریف رضی در پشت مسجد سپهسالار می‌توان نام برد. مدرسۀ علوی و مسجد معزالدوله از دوران ناصرالدین شاه نیز از دیگر بناهای زمین‌های باغ سردارند. کوچۀ باغ سردار (خشایار بعدی و شهید داوودی کنونی) از کوچه‌های تاریخی محوطۀ باغ سردار است. در این کوچه میرزا محسن‌ مشیرالدوله منزل داشت که در دورۀ رضا شاه، علی‌اکبر داور وزیر دادگستری به اجاره گرفت و به سیدحسن مدرس در این کوچه سوءقصد شد. مدرسۀ علمیه، دبیرستان کهن شهر تهران، نیز در این کوچه قرار گرفته است. پس از مدرسه، بخش دیگری از باغ سردار است که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به ورّاث صارم‌الدوله پسر محمدحسن‌خان سردار و داماد ناصرالدین شاه تعلق داشت. پس از انقلاب، این بنا و باغ مصادره و به کمیتۀ امداد امام خمینی (ره) تبدیل شد و درختان کهن باغ از قدمت آن حکایت می‌کنند.

---