ترکمان چای، عهدنامه
تُرْکمان‌چای، عهدنامه
معاهده‌ای سیاسی و استعماری بین دولت‌های ایران و روسیۀ تزاری. عباس میرزا، به نمایندگی از ایران، و پاسکویچ، به نمایندگی از روسیۀ تزاری، در ده ترکمان‌چای، این عهدنامه را در ۲۲ فوریۀ ۱۸۲۸/۶ شعبان ۱۲۴۳ق منعقد کردند. پس از شکست ایران از روسیۀ تزاری و عقد عهدنامۀ گلستان، دولت ایران برای پس‌گیری سرزمین‌های ازدست‌رفته، بار دیگر جنگ علیه روسیه را با فتاوای جهاد علمای شیعۀ عراق و ایران آغاز کرد، ولی با وجود پیروزی‌های اولیه، دولت ایران شکست خورد و این عهدنامه را منعقد کرد. عهدنامۀ ترکمان‌چای دو بخش سیاسی و تجاری داشت. به‌موجب عهدنامۀ سیاسی، ایران افزون بر تعهدات خود در عهدنامۀ گلستان، متعهد بود خانات ایرَوان و نَخْجَوان را نیز که در دو طرف رود اَرَس بود به روس‌ها واگذار کند و بابت خسارت جنگ مبلغ ده کرور (۵ میلیون) تومان به روسیه بپردازد و حق تردد در دریای خزر هم فقط به کشتی‌های جنگی روس داده شد. همچنین روس‌ها متعهد شدند که حق سلطنت ایران را برای عباس میرزا ولیعهد به رسمیت بشناسند. به‌موجب عهدنامۀ تجاری، اتباع روسیه می‌توانستند که در همۀ مناطق ایران تجارت کنند. همچنین محاکم ایرانی حق نداشتند در صورت تخلف یا جنایت اتباع روس، متعرض آن‌ها شوند و در صورت اثبات جرم، می‌بایست نمایندۀ سفارت یا کنسولگری روسیه در محکمه حضور یابد. بعدها ایران این حقّ را که به کاپیتولاسیون شهرت دارد به اتباع دیگر کشورها نیز داد.