فرقه اجتماعیون عامیون
تشکیلات یا حزبی سیاسی، با تمایلات چپ‌گرایانه، که مهاجران ایرانی در ماوراء قفقاز با کمک انقلابی‌های محلی در سال 1323ق بنیان نهادند. این فرقه با ترویج اندیشه‌های افراطی، طی انقلاب مشروطه، و همچنین با شرکت در مبارزه برای بازگرداندن مشروطیت در دوره‌ی استبداد صغیر (1326 تا 1327ق) نقش مهمی در انقلاب مشروطه داشت. اعضای حزب با کمیته‌های حزب کارگران سوسیال دموکرات روسیه در باکو و تفلیس نیز ارتباط نزدیکی داشتند. نریمان نریمانوف، رهبر آذربایجانی حزب همت، در راس این حزب بود. وی علاوه بر برگرداندن برنامه‌ی حزب کارگران سوسیال دموکرات روسیه برای حزب همت، آن را با اندکی تغییر برای اجتماعیون عامیون نیز تدوین و تصویب کرد.
اعضای فرقه که با انقلابیون تبریز ارتباط مخفی داشتند، اولین شاخه‌ی خود را در سال 1324ق با کمک تاجران تبریزی، در آن شهر تاسیس کردند. رهبری این شاخه را که «مرکز غیبی» خوانده می‌شد، بازرگانی آذربایجانی و افراطی به نام علی موسیو برعهده داشت. مرکز غیبی تقریبا از همان آغاز کار، گروهی داوطلب به نام مجاهدان تشکیل داد. نشریه‌ی فرقه با عنوان «مجاهد» از شعبان 1325 در تبریز و از ماه‌های بعد در رشت انتشار یافت. شاخه‌های دیگری از این فرقه، طی سال‌های بعد در شهرهای دیگر آذربایجان، گیلان، خراسان، اصفهان و تهران شکل گرفتند. حیدرخان عمواوغلی، از اعضای رهبری فرقه، شاخه‌ی کوچک ولی پرنفوذی را در تهران تاسیس کرد که مشروطه‌خواهان برجسته‌ای چون ملک‌المتکلمین و سیدجمال واعظ اصفهانی در آن عضو بودند.
عقاید فرقه آمیزه‌ای از آموزه‌های چپ اروپایی و اندیشه‌های بومی و ملی‌گرایانه بود. اگرچه این فرقه نسبت به علمای محافظه‌کار نظری انتقادی داشت، اما برخی باورهای دینی را هم حفظ کرده بود. فرقه‌ی اجتماعیون عامیون به دلایل نامشخصی با احزاب تازه تاسیس پایتخت اختلافات شدیدی پیدا کرد و نهایتا در سال 1328ق با انتشار بیانیه‌ای تعطیل شدن تمام شاخه‌های خود را در سراسر ایران اعلام کرد.
- پیدایش حزب کمونیست ایران، شاهین ابراهیموف، ترجمه رادنیا؛ تهران: نشر گونش، 1360
- اجتماعیون و عامیون، سهراب یزدانی؛ تهران: نشر نو، 1391