آریایی، اقوام
آریایی، اَقوام (Aryans)
نام و عنوان شاخه‌ای از اقوام هندواروپایی زبان کوچیده به فلات ایران و دره رود سند در هزارۀ اول پ‌م. دربارۀ خاستگاه و مبدأ و دلایل و چگونگی مهاجرت آریاییان چیزی نمی‌دانیم. ویژگی مشترک اقوام آریایی تکلم به زبان‌هایی هم‌خانواده بود که ساختمان تحلیلی داشته و در آن فعل دارای دو ستاک ماضی و مضارع است. در این زبان، واژگان جدید با دریافت پیشوند، پسوند و یا میانوند ساخته می‌شوند. آریاییان اساطیر و خدایان مشترک و همگون داشتند و عناصر چهارگانه برای ایشان مقدس بود. در واقع می‌توان شاخۀ هندوایرانی از اقوام هندواروپایی را آریایی نامید. اقوام هندوایرانی یا آریایی در مسیر مهاجرت خود به دو گروه اصلی ایرانی و هندی تقسیم شدند. گروه ایرانی از سه تیرۀ پارتی، مادی و پارسی شکل می‌گرفت. کلمۀ آریایی و آریا به شکل «اَری یَ»، صرفاً در کتیبه‌های داریوش اول و خشایارشا دیده می‌شود و مادها و پارت‌ها آن را به‌کار نبردند و در منابع یونانی هم بدان برنمی‌خوریم. این واژه در کتیبه‌های ساسانی کعبۀ زَردُشت به شکل «ایر» و «ایران» درآمده است و شاپور ساسانی اول در این کتیبه‌ها قلمرو خود را ایران نامیده و آن را از انیران جدا کرده است. جغرافیای ایران در کتیبه‌های شاپور اول در کعبۀ زردشت با جغرافیای مردمانی همگون است که اهورامزدا و آناهیتا را پرستش و تقدیس می‌کردند و بنابراین شاید «ایر» و «ایران» در زمان ساسانی مفهومی مذهبی داشته است. آریایی در هندوییسم، طبقۀ برگزیده و شریف جامعه است که برهمنان از این طبقه‌اند؛ بنابراین آریا در هندوییسم به‌معنی شریف و نجیب و برگزیده است در مقابل پاریا یعنی غیرنجیب و غیر آریایی. واژۀ آریا در اوستا نیز هست و مفهوم مقدس و شریف دارد. در اوستا آمده است که آریاییان به‌سبب سردی روزافزون هوا مهاجرت کردند و به خواست اهورامزدا در خونیرس مسکون شدند که قلب عالم است و بهترین مکان دنیا؛ از همین‌رو در اوستا نام اصلی سرزمین ایران خونیرس است که به اعتبار سکونت آریاییان، ایران نام گرفته است. واژۀ آریا در نیمۀ دوم قرن ۱۹م و اوایل قرن ۲۰م با نوشته‌های استوارت چیمبرلین، کنت دو گوبینو، و گوستاو کوسینا وارد ادبیات سیاسی اروپا شد و در نازیسم مفهوم اقوام ژرمنی تیرۀ نوردیک را به خود گرفت که به اعتقاد نژادپرستان نازی بر دیگر نژادها و اقوام برتری ذاتی دارند. تحقیقات اخیر شرق‌شناسان نشان می‌دهد که شاید کلمات آریا و پارسی مفاهیم مذهبی داشته‌اند.