پیش از تاریخ
پیش از تاریخ (prehistory)
فرهنگ‌های انسانی پیش از اختراع خط. پژوهش در زمینۀ پیش از تاریخ بیشتر به باستان‌شناسی وابسته است. مرزبندی کلی گاهشمارانه بین دوره‌های پیش از تاریخ یا بین تاریخ و پیش از تاریخ، به سبب رشد متفاوت جوامع، دشوار است. کریستیان تومسن[۱]، باستان‌شناس دانمارکی، در ۱۸۳۶ نظام طبقه‌بندی سه عصری را مطرح کرد (← نظام سه عصری)، که براساس مصالحی که انسان‌های اولیه برای ساخت ابزار یا جنگ‌افزار استفاده می‌کردند استوار است. این سه عنصر عبارت‌اند از عصر حجر، عصر مفرغ، و عصر آهن. دوران پیش از تاریخ با پیدایش بشر اولیۀ مدرن آغاز می‌شود. نخستین انسان ابزارساز (هوموهابیلیس)[۲]، حدود دو میلیون سال قبل در محل‌هایی چون کوبی فورا[۳]، کنیا، و درۀ اولدووای[۴] تانزانیا می‌زیست.
عصر حجر. مرحله‌ای که در آن مادّۀ اصلی برای ساخت ابزار و سلاح سنگ بود. عصر حجر به چند دوره تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:
عصر ديرينه‌سنگی (پالئولیتیک[۵]) از ۳,۵۰۰,۰۰۰ تا ۸۵۰۰پ‌م. در این عصر، بشرِ اولیه یا انسان‌گونه‌ها ـ در افریقا، آسیا، خاورمیانه، و اروپا ـ و بعداً انسان نئاندرتال[۶] و کرومانیون ابزار سنگی و استخوانی می‌ساختند؛ تنها حیوان اهلی سگ بود. شماری از آسیایی‌ها با عبور از تنگۀ برینگ[۷] در قارۀ امریکا سکونت گزیدند. نمونه‌هایی از هنر پیش از تاریخ به حدود ۲۰,۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردند و در بسیاری از مناطق جهان دیده می‌شوند؛ مثلاً در آلتامیرا[۸]ی اسپانیا، لاسکو[۹]ی فرانسه، جنوب افریقا، و استرالیا.
عصر میان‌سنگی (مزولیتیک[۱۰]) و نوسنگی (نئولیتیک[۱۱]). در این عصر از ابزار استخوانی و سنگی یا سنگ چخماق استفاده می‌شد. در دوران نوسنگی کشاورزی و اهلی کردن بز، گوسفند، و گاو آغاز شد. فرهنگ‌های عصر حجر تا قرن نوزدهم و بیستم در امریکا، آسیا، افریقا، اقیانوسیه، و استرالیا باقی‌ماندند.
عصر مفرغ. ابزار و سلاح‌های مفرغی از حدود ۵۰۰۰پ‌م در خاور دور پدیدار شدند. این دوره در خاورمیانه تا حدود ۱۲۰۰پ‌م و در اروپا تا حدود ۲۰۰۰ تا ۵۰۰پ‌م ادامه یافت.
عصر آهن. آهن را با افزودن کربن به آن سخت می‌کردند و به جای مفرغ برای ساخت ابزار کار و اسلحه استفاده می‌کردند؛ در جهانِ کهن، این روند به‌تدریج از حدود ۱۰۰۰پ‌م آغاز شد.