زمین ریخت شناسی
زمینْ ریخت‌شناسی (geomorphology)
شاخه‌ای از زمین‌شناسی[۱]. در اواخر قرن ۱۹ توسعه یافت. این شاخه با ریخت‌شناسی، یا بررسی شکل سطح زمین، مرتبط است و امروز بخش مکمل جغرافیای فیزیکی[۲] است. گسترۀ مطالعات زمینریختشناسی[۳] شامل تحقیق در زمینۀ طبیعت و منشأ زمین‌چهر[۴]های سطح زمین، مانند کوه‌ها، دره‌ها، دشتها، فلات‌ها، و نیز فرآیندهایی است که این عوارض را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این فرآیندها عبارت‌اند از آثار نیروهای زمین‌ساختی[۵]، هوازدگی[۶]، آب‌های جاری[۷]، امواج[۸]، یخ‌های یخچالی[۹]، و باد که موجب فرسایش[۱۰]، حرکات توده‌ای (زمین‌لغزه[۱۱]، سنگ‌لغزه[۱۲]، گل‌لغزه[۱۳])، انتقال و نهشته‌شدن سنگ‌ها، و خاک‌ها می‌شوند. علاوه‌بر تأثیر فرآیندهای طبیعی بر شکل زمین‌چهرها، فعالیت‌های بشر نیز ممکن است تغییراتی مستقیم یا غیرمستقیم ایجاد کند که موجبِ فرسایش، انتقال، و نهشته‌شدن[۱۴] سنگ[۱۵]ها و خاک[۱۶]ها می‌شود. ضعف در مدیریت عملی و شیوه‌های نگهداری زمین در بخش‌های کشاورزی، جنگل‌داری، صنایع معدنی، و ساختمانی از این نوع فعالیت‌هاست. زمینریختشناسی به تغییرات زمین‌چهرها از دوران‌های اولیه زمین‌شناسی تاکنون می‌پردازد و محدودۀ بحث آن از مقیاس‌های میکروسکوپی تا کوه‌های عظیم را دربرمی‌گیرد. مثلاً، تشکیل رشته‌کوه‌ها بیش از میلیون‌ها سال طول می‌کشد. همان‌گونه که پوستۀ زمین سرد و منجمد می‌شود، در نهایت لایه‌ها یا صفحه‌ها چین می‌خورند، بالا می‌آیند یا براثر فعالیت‌های لرزه‌ای توده‌های مذاب درون زمین (ماگما[۱۷]) تغییرشکل می‌یابند (← زمین‌ساخت صفحه‌ای). پیدایش دره‌های رودخانه‌ای[۱۸] براثر فرسایش یخچالی[۱۹] فرآیندی تدریجی است که طی هزاران سال صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، فوران‌های آتشفشانی با پرتاب سنگ‌ها و گازها و جریان سریع گدازه[۲۰]های مذاب به پایین‌دستِ دامنۀ کوه‌ها باعث تغییرشکل سریع زمین‌چهرها می‌شود. عمل فوران‌های آتشفشانی در مونتسرات[۲۱]، در هند غربی (وست ایندیز)[۲۲]، از این گونه بود. به‌همین ترتیب، فوران آتشفشان‌های زیردریایی نیز ممکن است باعث به‌وجودآمدن ناگهانی جزایر شود. امواج کِشَندی با سرعت زیاد، که حاصل از این آتشفشان‌هایند، تسونامی[۲۳] نامیده می‌شوند. این امواج نیز در مسیر خود نواحی پست ساحلی را به زیر آب می‌برند و تخریب می‌کنند.
فرسایش و هوازدگی. زمین‌چهرها براثر فرآیندهای هوازدگی، فرسایش، انتقال، و رسوب‌گذاری تغییر می‌کنند. مثلاً، شکل رشته‌کوه‌ها عمدتاً حاصل فرآیندهای فرسایشی است که پیوسته مواد را از آن‌ها جدا می‌کنند. این فرآیندها عبارت‌اند از هوازدگی، جابه‌جایی توده‌ای مواد، و فرآیندهای تشکیل‌دهندۀ خاک، مانند تجزیۀ فیزیکی، شیمیایی، و بیولوژیکی سنگ‌ها به اجزای کوچک‌تر، براثر کنش باد و باران، تغییرات درجه حرارت، گیاهان، باکتری‌ها، و شن. شکل فرسایش و شدت آن برحسب نوع سنگ متغیر است. فرسایش ماسه و شن‌های نامتراکم بیشتر از گرانیت سخت است. به‌همین‌ترتیب، در فرسایش سنگ‌هایی مثل سنگ آهک، اثر فرآیندهای شیمیایی بیشتر از نیروهای فیزیکی است. فرآیند هوازدگی شامل انتقال ذرات نیست، مگر آن‌که این انتقال تحت تأثیر نیروی ثقل باشد. انتقال و رسوب‌گذاری مواد، پس‌از سست‌شدن و تجزیه براثرِ هوازدگی، با وزش باد، جریان آب‌های جاری یا جابه‌جایی توده‌ای حمل، و در مکان‌های جدید نهشته می‌شوند. یخچال‌ها موادی را که دربر گرفته‌اند حمل می‌کنند، باد گرد و غبار را به هوا می‌برد و به مسافت‌های طولانی جابه‌جا می‌کند، بارندگی روی سطح شیب‌دار خاک را به‌سمت دامنه‌ها می‌برد، و جریان‌های آب مواد را در امتداد بستر رودخانه‌ها حمل می‌کنند یا به دریا می‌ریزند. از طریق رسوب‌گذاری، ذرات در مکان‌های گوناگون انباشته می‌شوند. رودخانه‌ها و یخچال‌ها دره‌ها را می‌کَنند و مواد ناشی از فرسایش را در دشت[۲۴]ها و دلتاها نهشته می‌کنند. بادهای بیابانی سنگ‌ها را می‌سایند و تپه‌های ماسه‌ای عظیمی تشکیل می‌دهند. امواج دریا خطوط ساحلی سنگی را فرسایش می‌دهند و سواحل ماسه‌ای پدید می‌آورند. دلتاهای رودخانه‌ای، مانند دلتای نیل و دلتای گنگ که براثر انباشته‌شدن سیلت در محل تلاقی رودخانه با دریا تشکیل شده‌اند، مبیّن تأثیرات فزایندۀ انتقال و رسوب‌گذاری بر زمین‌چهرهایند.
مفاهیم و زیرشاخه‌ها. در اواخر قرن ۱۹، ویلیام موریس دیویس[۲۵]، زمین‌شناس امریکایی، زمینۀ پیشبرد مفهوم هماهنگ‌کنندۀ چرخۀ زمینریختشناسی[۲۶] را فراهم کرد. او معتقد بود زمین‌چهرها از مرحلۀ جوانی کوه‌های مرتفع صخره‌ای[۲۷] به مرحلۀ بالغی با اشکالِ گردشده‌تر تغییر می‌یابند و در مراحل پیری، براثر فرسایش به دشت‌های نسبتاً هموار تبدیل می‌شوند. این نظریه با دیدگاه‌های امروزی مطابقت ندارد و هر چشم‌انداز خاصی را فقط می‌توان با توازن بین نیروی بالابرنده و فرسایشی‌ای درنظر گرفت که موجب تخریب آن در زمانی خاص می‌شود. بنابراین، ماهیت کنونی هر ناحیه به ما امکان نمی‌دهد که گذشتۀ آن را بازسازی یا وضعیت آینده‌اش را پیش‌بینی کنیم. ساخته‌شدن کوه‌ها (کوه‌زایی) فرآیندی بسیار طولانی، آرام، متناوب، و ناهمگون است که حتی اگر از مرحله جوانی تا پیری ادامه یابد، ممکن است برحسب وضعیت‌های متفاوت آب و هوایی زمین‌چهرهای متنوعی ایجاد کند. مطالعۀ فرآیندهای گوناگون و تغییرپذیر منجر‌به پیدایش زیرمجموعه‌های علم زمینریختشناسی شده است که عبارت‌اند از زمینریختشناسی تکاملی[۲۸]، زمینریختشناسی آب و هوایی[۲۹]، زمینریختشناسی ساختاری[۳۰]، زمینریختشناسی زمین‌ساختی[۳۱]، زمینریختشناسی فرآیندی[۳۲]، و زمینریختشناسی کاربردی[۳۳].
کاربردها. زمینریختشناسی کاربردهای عملی بسیار دارد. شناخت دربارۀ زمین‌چهرها و نیز تشکیل و تکامل آن‌ها مبنای تهیۀ نقشۀ خاک‌ها و جایگاه منابعی چون مواد معدنی و سوخت‌های فسیلی است. با کمک این علم خسارات زیست‌محیطی ناشی از معدن‌کاری و مزرعه‌داری غیراصولی به کمترین حد می‌رسد. پاک‌سازی سطح زمین با شیوه‌های نادرست شخم‌زدن موجب فرسایش خاک، و نابودی بخش حاصل‌خیز فوقانی آن، و در نهایت بیابانی‌شدن[۳۴] می‌شود. در دهۀ ۱۹۳۰، کاسۀ غبار شمال امریکا به‌همین‌ترتیب ایجاد شده است. استفاده از بادشکن‌ها و شیوه‌های درخت‌کاری و کشاورزی صحیح از این گونه فرسایش جلوگیری می‌کند، موجب افزایش محصولات کشاورزی می‌شود، و در حفظ زمین‌چهرهای موجود نیز مؤثر است. در گذشته، گاهی برنامه‌های کنترل فرسایش ساحلی[۳۵] و سیلاب‌ها مشکلات را تشدید می‌کرد. آگاهی از سازوکار امواج برون‌ساحلی[۳۶] به شناخت بیشتر تأثیرات طولانی آن‌ها کمک می‌کند و در نهایت، موجب توسعۀ روش‌های مؤثرتر کنترل می‌شود. هدف اغلب تحقیقات امروزی زمینریختشناسی افزایش شناختِ پیچیدگی‌ها و ارتباط عوامل زیست‌محیطی است. به‌علاوه، این موضوع به حفظ زمین‌چهرهای موجود کمک می‌کند و توانایی بشر را برای پیش‌بینی خطرات وقوعِ فرآیندهای طبیعی، مانند بهمن‌ها، طغیان رودخانه‌ها، و فرسایش ساحلی، افزایش می‌دهد و او را در کنترل پی‌آمدهای این فرآیندها یاری می‌کند.
- ↑ geology
- ↑ physical geography
- ↑ morphology
- ↑ landform
- ↑ tectonic forces
- ↑ weathering
- ↑ running water
- ↑ waves
- ↑ glacial ice
- ↑ erosion
- ↑ landslide
- ↑ rockslide
- ↑ mudslide
- ↑ deposition
- ↑ rock
- ↑ soil
- ↑ magma
- ↑ river valley
- ↑ glacial erosion
- ↑ lava
- ↑ Montserrat
- ↑ West Indies
- ↑ tsunamis
- ↑ plain
- ↑ William Morris Davis
- ↑ geomorphic cycle
- ↑ rugged mountains
- ↑ evolutionary geomorphology
- ↑ climatic geomorphology
- ↑ structural geomorphology
- ↑ tectonic geomorphology
- ↑ process geomorphology
- ↑ applied geomorphology
- ↑ desertification
- ↑ coastal erosion
- ↑ offshore waves