عیوب قافیه
از مباحث فن قافیه، در ارتباط با خطاهایی که ممکن است در کاربرد حروف یا حرکات قافيه پیش بیاید. این خطاها چندان فاحش نیستند و گاه در آثار شاعران به آنها برمی‌خوریم.
شایع‌ترین عیوب قافیه به شرح زیر است:
- إقواء (به معنی بافتن ریسمانی است که تارهای آن در باریکی و کلفتی مختلف باشد.) و آن اختلاف حرکت حذو و توجیه است. اختلاف حذو مانند این که شکُفت را با گرفت قافیه کنند و اختلاف توجيه مانند این که پُر را با دَر قافیه کنند.
- إكفاء (به معنی از مقصود منحرف گشتن است.) و آن اختلاف حرف رَوی است. یعنی قافیه کردن دو حرف که مخرج تلفظ آنها به هم نزدیک باشد. مانند قافیه کردن سگ و شک.
- سناد (به معنی اختلاف است.) و آن اختلاف حرف ردف است. مانند قافیه کردن یاری و دوری یعنی حرف ردف اصلی؛ یا قافیه کردن باخت و بافت یعنی حرف ردف مركب. در شعر عربی، اختلاف بعضی از حروف ردف جایز است.
- ايطاء یا تکرار قافیه (به معنی قدم برجای قدمی دیگر گذاشتن است.) و آن مکرر کردن قافیه است و به دو نوع ایطای جلی (آشکار) و خفی (ناآشکار) تقسیم می‌شود. در ابطای جلی، تکرار قافیه پیدا و واضح است؛ مانند قافیه کردن هنرمند و دانشمند. نوعی از ایطای جلی شایگان نام دارد و آن بیش‌تر قافیه کردن علامت جمع «ان» است؛ مانند قافیه کردن مردان و زنان. تکرار کردن این نوع قافیه‌ها جز با فاصلۀ زیاد جایز نیست. در ایطای خفی، جزئی که با کلمۀ اصلی ترکیب شده بر اثر کثرت استعمال جزو کلمه به نظر می‌آید؛ مانند قافیه کردن گلاب و غرقاب یا رنجور و مزدور. تکرار این نوع قافیه اگر به ندرت باشد، جایز است. تكرار قافیه یا ایطاء، کم و بیش مورد ایراد ادبا است و شاعران سعی کرده‌اند تا آن‌جا که می‌توانند از آن بپرهیزند و در مواقعی که ناچار از تکرار قافیه هستند، خود به آن اشاره کنند. اما تنها در غزل‌های شاعران پیرو سبک هندی است که به تکرار قافیه به فراوانی برمی‌خوریم و به نظر می‌رسد که در این دوره این نوع تکرار نشانۀ ضعف شاعر نبوده است؛ بلکه توجه به مضمون‌آفرینی، باعث شده که شاعران سعی کنند برای کلمات همسان، مضمون‌های مختلفی بیافرینند و این کار نشانۀ هنر و زبردستی شاعر در ابداع مضمون بوده است.
- آشنایی با عروض و قافیه، سیروش شمیسا
- عروض فارسی: شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، عباس ماهیار