چچن
چِچِن (Chechnya)
(یا: جمهوری چچن[۱]) جمهوری خودمختار سابق چچن ـ اینگوش[۲]، در روسیه، در دامنه‌های شمالی کوه‌های قفقاز[۳]. نام رسمی آن از ۱۹۹۴ نوکْسین رِپابْلیکا ایکِری[۴] بود. ۱۷,۳۰۰ کیلومتر مربع مساحت و 1,510,824 نفر جمعیت دارد (2021). ۹۰ درصد از جمعیت آن چچن‌اند. مرکز آن شهر گروزنی[۵] است. صنایع اصلی آن عبارت‌اند از استخراج نفت (در یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های نفت‌خیز روسیه) علوم مهندسی، تولید مواد شیمیایی، مصالح ساختمانی، چوب، و الوار. بیشتر ساکنان آن را مسلمانان سنّی[۶] تشکیل می‌دهند. این ناحیه پس از دَه‌ها سال مقاومت، سرانجام در ۱۸۵۹ به اشغال روسیه در‌آمد. از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۶ جمهوری خودمختار در شوروی بود و سپس همراه با اینگوش، جمهوری خودمختار چچن‌ـ‌اینگوش[۷] را تشکیل داد. در ۱۹۴۴ استالین بسیاری از چِچِنی‌ها را به بهانۀ همکاری با آلمانی‌ها به آسیای مرکزی تبعید کرد. چچن از ۱۹۹۴ درپی جدایی از فدراسیون روسیه درگیر جنگ بوده است. در نوامبر ۱۹۹۱، پس از به‌قدرت‌رسیدن ژنرال جوهر دودایف[۸]، چچن، استقلال خود را اعلام کرد. پس از تلاش ناکافی و ناموفق برای سرکوب شورش، مسکو دربارۀ آیندۀ این جمهوری وارد گفت‌وگو شد و در ۱۹۹۲ چچن جمهوری خودمختار اعلام شد. در همان سال، جنگ بین نیروهای وفادار به دودایف و مخالفان جدایی، با حمایت روسیه آغاز شد. در اوت ۱۹۹۴ جنگ داخلی گسترش یافت و در دسامبر، سربازان روسیه وارد چچن شدند و پایتخت را بمباران کردند. تا مارس ۱۹۹۵ حدود ۴۰هزار نفر غیرنظامی کشته و ۲۵۰هزار نفر آواره شده بودند. تا ژوئن ۱۹۹۵، نیروهای روسیه بیشتر مراکز شهری این جمهوری را اشغال کردند و شورشیان چچن مجبور شدند به شیوه‌های جنگ چریکی روی آورند. جوهر دودایف در حملۀ موشکی روسیه در آوریل ۱۹۹۶ کشته شد. در اوت ۱۹۹۶، شورشیان به‌منظور اخلال در مراسم سوگند بوریس یلتسین[۹]، در مقام رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه، به گروزنی حمله کردند. استقلال چچن با حمایت بین‌المللی مواجه نشده است. در انتخابات ریاست‌جمهوری چچن در ژانویۀ ۱۹۹۷ اَصلان ماسْخادوف[۱۰] با ۶۳ درصد آرا، انتخاب شد. ماسخادوف تصریح کرد که خواهان به‌رسمیت شناخته‌شدن استقلال چچن از سوی روسیه و دیگر کشورهای جهان است. برطبق پیمان صلح اوت ۱۹۹۶ با روسیه، توافق شد تصمیم‌گیری دربارۀ وضعیت چچن تا ۲۰۰۱ به تعویق افتد. در ژوئیه ۱۹۹۸، ماسخادوف که می‌کوشید جناح‌های مسلح اسلامی را خلع سلاح کند، از سوء قصد، جان سالم به‌در برد. یک ماه بعد، به‌منظور برقراری مجدد نظم، وضعیت اضطراری و حکومت نظامی در چچن اعلام شد. ادامۀ ناآرامی‌ها در چچن به بی‌ثباتی مناطق مسلمان‌نشین هم‌جوارِ داغستان[۱۱] و اینگوش[۱۲] انجامید. در دسامبر ۱۹۹۹، بهرغم ادعاهای چریک‌های چچن مبنی بر این‌که موفقیت‌هایی داشته‌اند، سربازان روسیه گروزنی را محاصره کردند و به غیرنظامیان هشدار دادند که شهر را ترک کنند تا از مرگ نجات یابند. حملۀ روسیه به گروزنی در ژانویۀ سال ۲۰۰۰ با مقاومت سرسختانۀ رزمندگان چچن روبه‌رو شد و آنان برای بازپس‌گرفتن سایر شهرها نیز دست به حملاتی زدند. بهرغم تلاش‌های بین‌المللی و به‌‌ویژه تلاش‌های کوفی عنان[۱۳]، دبیرکل سازمان ملل متحد، نبرد در گروزنی ادامه یافت و در فوریه، ولادیمیر پوتین[۱۴] کفیل ریاست جمهوری، ۲۰هزار سرباز تازه‌نفس به چچن فرستاد تا جای ۵هزار کشتۀ جنگی را بگیرند. در ۶ فوریه، روسیه ادعا کرد که کنترل کامل گروزنی را دردست گرفته است، ولی روز بعد رئیس‌جمهور ماسخادوف قول داد با نیروهای شورشی باقی‌مانده در شهر، آن را بازپس گیرد. در نبرد گروزنی حدود ۲,۷۰۰ شورشی موفق به فرار و ۶۰۰ تن کشته شدند. سازمان‌های حقوق بشر مدعی شدند که سربازان روسیه پس از تصرف گروزنی در فوریه، دست به کشتار، بازداشت دسته‌جمعی، و شکنجۀ غیرنظامیان چچن زده‌اند. وزارت دفاع روسیه در پایان آوریل گزارش داد که از آغاز عملیات نظامی در اوت ۱۹۹۹، ۲,۱۸۱ سرباز روس کشته و ۶,۳۸۸ سرباز دیگر زخمی شدند. بهرغم ادعاهای پیاپی روسیه مبنی بر این‌که کنترل کامل چچن را دردست دارد، خشونت در منطقه همچنان ادامه یافت. معاون مدیر غیرنظامی مسکو در گروزنی و شهردار این شهر ازجمله قربانیان آن بودند. به هر حال، پوتین در ژوئن سال ۲۰۰۰ چچن را تحت کنترل و ادارۀ مستقیم خود درآورد و طرح‌هایی را برای بازسازی اقتصاد کشور اعلام کرد، اما در ۳ ژوئیه، در پنج عملیات انتحاری در شهرهای تحت کنترل روسیه در چچن، ۴۲ سرباز روس و یازده غیرنظامی کشته شدند. در اکتبر، هفده نفر در انفجار خودرو در گروزنی کشته شدند. در همان ماه، دیده‌بان حقوق بشر گزارش خود را منتشر کرد و به افشاگری دربارۀ بازداشت‌های خودسرانه، شکنجه، و باج‌گیری روس‌ها در چچن پرداخت.