فرم (ادبیات)
شکل یا فرم[۱]، اصطلاحی در نقد ادبی و هنرهای تجسمی. از پیچیده‌ترین و مبهم‌ترین و در عین حال کلیدی‌ترین اصطلاحات در حوزۀ هنرهای گوناگون است؛ اگرچه عموما فرم را شکل یا هیاتی می‌دانند که محاط بر محتوای اثر هنری‌ست. به عبارت دیگر فرم روش و طرز تنظیم و هماهنگ کردن اجزای یک اثر هنری است؛ در مقابل محتوا که چیزی‌ست که اثر هنری می‌خواهد ارائه دهد. فرم را گاه معادل ساختار نمایشی یک اثر هنری نیز در نظر می‌گیرند. در ادبیات اروپایی وقتی از فرم شعر بحث می‌شود، آن‌چه مورد نظر است، نظم مشخص و موزونی است که هر قطعه شعر دارد. در این معنا فرم معادل کلمۀ قالب در شعر سنتی فارسی است که تنوع زیاد، اما مشخص و تعریف شده‌ای دارد. اصطلاح فرم در ادبیات غربی گاه برای انواع ادبی نیز به کار رفته است. در این مفهوم، فرم بیش‌تر خصوصیات مشترکی را بیان می‌کند که نوعی خاص را از انواع دیگر ادبی متمایز می‌کند. در زبان فارسی گاه «صورت» به عنوان معادل این کلمه به کار رفته است.
در این‌جا سه برداشت مختلف از این اصطلاح را توضیح می‌دهیم:
- برخی فرم را قالب‌های از پیش ساخته‌ای می‌دانند که شاعر یا نویسنده، محتوای اثر خود را در آن بیان می‌کند. در واقع از نظر این افراد، فرم الگویی‌ست که مولف اثر خود را مطابق با آن نظم می‌دهد. در این برداشت، فرم را مقدم بر محتوا و جدا از آن فرض می‌کنند. منتقدان قائل به این نوع نگاه، فرم را شکلی مکانیکی یا قراردادی می‌دانند. این نظریه بیش‌تر بر پایۀ اصول عقایدی است که منتقدان پیرو مکتب کلاسیسیسم بر آن تکیه می‌کنند و شکل را مرکب از اجزای ترکیب‌کننده‌ای می‌دانند که بنا بر قواعدی که آن‌ها بدان معتقدند، با هم ترکیب و متشکل می‌شوند. از همین روست که در مکتب کلاسیسیسم انواع ادبی شکل مکانیکی دارند.
- از نظر عده‌ای دیگر، فرم، شکل یا نظم محدودی نیست؛ بلکه نتیجۀ ابداع ذهن مولف است و همراه محتوا خلق می‌شود. این نوع از فرم را ارگانیک (انداموار) یا زنده می‌نامند. منتقدان مکتب رمانتیسم تلقی‌شان از فرم چنین نگاهی بوده است. کالریچ[۲] (1772- 1834م)، شاعر انگلیسی، از کسانی بود که دربارۀ فرم چنین نظری داشت. همچنین هربرت رید، شاعر و منتقد انگلیسی، نیز که شعر هر شاعری را وابسته به طبیعت شخصیت او می‌دانست، از چنین نظریه‌ای پیروی می‌کرد.
- فرمالیست‌ها بر فرم و ساختار صوری تاکید داشتند و مضمون و محتوا را در قیاس با آن امری ثانوی یا در حالت افراطی‌اش فرمالیست‌های روسی یک اثر ادبی را یک فرم محض می‌دانستند.