اسماعیل بن جعفر
اسماعیل بن جعفر (اوایل قرن ۲ـ مدینه ۱۳۸ق)
فرزند ارشد امام جعفر صادق (ع). اسماعیلیه او را جانشین امام صادق (ع) می‌دانند و اعتقاد به امامت وی آغاز جدایی شاخۀ اسماعیلیه از شیعیان دوازده‌امامی است. با آن که فرقۀ اسماعیلیه منسوب به اسماعیل بن جعفراست، به نظر می‌رسد خود او نقش اندکی در شکل‌گیری جنبش اسماعیلیه داشته باشد. در مورد زندگی و فعالیت‌های اسماعیل و نیز شخصیت و اعتقادات او اطلاع چندانی در دست نیست و آنچه دربارۀ وی در منابع مختلف وجود دارد به‌شدت مورد اختلاف است. تولد او در نخستین سال‌های قرن ۲ق بوده و تاریخ وفات او نیز دقیقاً مشخص نیست. برطبق برخی منابع اسماعیلی وفات اسماعیل پس از فوت امام صادق (ع) بوده است، اما اکثر منابع مرگ وی را در زمان حیات پدر و در نزدیکی مدینه ذکر کرده‌اند. پیکر او در قبرستان بقیع در مدینه مدفون است. طبق روایات امام جعفر صادق (ع) در مراسم تشییع پیکر او شرکت داشت و جمعی از یاران خود و به قولی حاکم مدینه را دربارۀ مرگ اسماعیل شاهد گرفت. مادر اسماعیل، فاطمه نوۀ امام حسن (ع) بود و امام در زمان حیات او همسر دیگری اختیار نکرد و لذا حدود ۲۵ سال قبل از تولد امام موسی کاظم (ع) آن حضرت جز اسماعیل و برادرش عبدالله فرزند دیگری نداشت. گزارش‌هایی دربارۀ روابط بین اسماعیل و ابوالخطّاب کوفی که از رهبران شیعیان غالی و مورد لعن امام بود، وجود دارد و به همین دلیل برخی به نقش مؤثر ابوالخطاب در پیدایش فرقۀ اسماعیلیه تأکید کرده‌اند. به‌رغم ادعای اسماعیلیه، دلیلی بر انتخاب اسماعیل به‌عنوان جانشین امام وجود ندارد و علمای امامیه همواره منکر وجود نصّ بر امامت اسماعیل بوده‌اند حتی دلیلی وجود ندارد که براساس آن بتوان ادعا کرد اسماعیل خود مدعی امامت بوده است جز این‌که عده‌ای به‌دلیل فرزند ارشد بودن وی گمان می‌بردند که جانشینی امام به او خواهد رسید اما پس از مرگ وی اکثر آن‌ها از اعتقاد خود دست کشیدند جز معدودی که نه از یاران خاص امام بودند و نه از راویان حدیث. نام مستعار اسماعیل «مبارک» بوده است و به‌همین دلیل پیروان او که همان اسماعیلیان نخستین بودند، مبارکیه خوانده می‌شدند. از اسماعیل هیچ حدیثی نقل نشده است.