ابن فورک
ابن فورک ( - 406ق)
| ابن فورک | |
|---|---|
| درگذشت | 406ق |
| ملیت | ایرانی |
| شغل و تخصص اصلی | متكلم، فقيه، مفسر، اديب و واعظ |
| آثار | مشكل الحدیث و بیانه |
| گروه مقاله | دین اسلام |
(ابوبکر محمد بن حسن بن فورک انصاری اصفهانی) متكلم، فقيه، مفسر، اديب و واعظ اشعری شافعی. تحصیلاتش را در زادگاهش، اصفهان، آغاز کرد. سپس در بصره همراه ابوبکر باقلانی و ابواسحاق اسفراینی نزد ابوالحسن باهلی (از شاگردان ابوالحسن اشعری) و بعد به‌همراهی همین باقلانی و دیگران، در بغداد در محضر شاگرد دیگر اشعری، ابوعبدالله محمد بن احمد بن مجاهد طائی ( - ۳۷۰ق) کلام اشعری را فراگرفت. در همین دوره مسند طيالسی را از ابومحمد عبدالله بن جعفر بن احمد بن فارس اصبهانی ( - ۳۴۶ق) استماع كرد. با توجه به سال درگذشت اصبهانی می‌توان زمان تولد ابن فورک را پیش از سال 330ق تخمین زد. علاوه بر اصبهانی، وی از قاضی ابوبكر احمد بن محمود بن زكريّا ابن خُرّزاذ اهوازی ( - ۳۵۶ق) نیز حديث ياد گرفته است. مدتی در ری در خدمت صاحب بن عباد بود. صاحب بن عباد جایگاه ابن فورک را رفیع می‌دانسته؛ چنانکه از او نقل است که: «ابن باقلانی دریایی فروبرنده، ابن فورک ماری تیزنگر و اسفراینی آتشی سوزان است.» ابن فورک که به خواست عضدالدوله دیلمی به شیراز رفته بود، کتاب‌هایی برای او تألیف کرد. سپس به ری رفت و در آنجا که تحت حکومت آل بویه بود مورد سعایت عالمان امامی قرارگرفت و پس از سال 366ق به اجبار به نیشابور، که از مراکز مهم حدیث در آن زمان بود، کوچید. ابن فورک از دشمنان سرسخت کرامیان خراسان بود. کرامیان نیز که با او دشمنی می‌ورزیدند سرانجام هنگامی که از غزنه به نیشابور بازمی‌گشت او را به زهر کشتند. پاره‌ای منابع می‌گویند که ابن فورک را پس از سلسله‌مناظراتی که با کرامیانِ تحت حمایت محمود غزنوی برگزار شد و در همۀ آنها وی پیروز بیرون آمده بود، به اشارۀ سلطان غزنوی کشتند. به هر روی چون از جهان درگذشت پیکرش را در محلۀ عرب‌نشين حيرۀ نیشابور به خاک سپردند.
ابن فورک در نیشابور کلام اشعری، فقه شافعی، تفسیر، حدیث و دیگر علوم دینی را تدریس می‌کرد و نزد اشاعره و شافعیان پایگاه بلندی داشت. ابوالقاسم قشیری، ابوبکر بیهقی، طاهر بن حسین روقی طوسی (دامادش)، ابومنصور محمد بن حسن (يا حسين) بن ابی ايوب ايوبی نيشابوری (داماد دیگرش) و ابوبكر احمد بن علی بن عبدالله بن خلف شيرازی از شاگردان ابن فورک بودند و ابوبکر بیهقی و قشیری از او روایت می‌کردند. شمار تألیفات وی را نزدیک به صد عنوان دانسته‌اند که جز معدوی از این شمار نامی از هیچ‌کدام در دست نیست. برخی از آثاری که اکنون از او موجود است هم در انتسابشان به ابن فورک جای شک است.
برخی از آثار
- مشكل الحدیث و بیانه که پرآوازه‌ترین اثر اوست (حیدرآباد دكن، ۱۹۴۳م؛ بیروت، ۱۴۰۵ق)/ در تأويل و تفسير احاديثی است كه ظاهر آنها دال بر تشبيه و تجسيم است. ظاهراً خود مؤلف بر اين کتاب نامی ننهاده بود و از‌اين‌رو در نسخه‌های مختلف آن عناوين گوناگونی برایش ذكر شده است.
- مجرّد مقالات الشيخ ابی الحسن الاشعری که با پژوهش دانیل ژیماره[۱] (اسلام‌شناس فرانسوی) به چاپ رسیده است ( ۱۹۸۷م)/ اين اثر که دربارۀ عقايد خود اشعری است، نام مؤلفش ابوبكر محمد بن حسن بن مبارک درج شده، اما ژيماره با دلايلی آن را از ابن فورك می‌داند. با این توصیف در انتساب کتاب به ابن فورک می‌توان تردید کرد.
- تفسیر قرآن که به گفتۀ فؤاد سِزگین (تاریخ‌نگار و پژوهشگر علوم اسلامی ترکیه‌ای) جلد سوم آن در حدود ۲۰۰ برگه در كتابخانۀ فيض‌الله (استانبول) موجود است.
- اسماءالرجال که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ برلین نگه‌داری می‌شود./ در انتساب این کتاب به ابن فورک تردید زیادی هست.
- الحدود فی الاصول (بیروت، ۱۳۲۴ق)/ که تعاریف اصول فقه حنفی است.
- ↑ Daniel Gimaret