آستان قدس رضوی
آستان قدس رضوی (Astan Quds Razavi)
| آستانِ قُدسِ رَضَوی | |
|---|---|
| نام | آستانِ قُدسِ رَضَوی |
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| موقعیت | مشهد |
| کاربری | زیارتگاه |
| زمان ساخت | هستۀ اصلی آن مربوط به قرن 2ق |
مجموعۀ وسیع و باشکوه زیارتگاه حضرت امام رضا (ع) در شهر مشهد و مجلل‌ترین زیارتگاه ایران و جهان اسلام. هستۀ اصلی آن مربوط به قرن ۲ق است. امام رضا (ع) پس از شهادت (۲۰۳ق) در بقعه‌ای که هارون‌الرشید در آن مدفون بود، به خاک سپرده شد. این بقعه در آبادی «سناباد» واقع بود و بعد از دفن امام رضا (ع) به مشهد شهرت یافت. در عهد دیلمیان بقعۀ آن تزیین شد، اما سبکتکین غزنوی دستور داد تا سقف و قسمتی از دیوار آن را ویران کنند. در زمان سلطان محمود غزنوی آن را تعمیر کردند و مناری بر آن افزودند. در ۵۴۸ق در جریان حملۀ غُزان، بنای بقعه آسیب دید و چند سال بعد در عهد سلطان سنجر سلجوقی مرمّت شد. خواهرزادۀ سلطان سنجر، زمّرد ملک، بعد از وی ازارۀ حرم را با کاشی تزیین کرد. از دورۀ خوارزمشاهیان سه محراب نیز در حرم وجود دارد. در یورش مغول حرم مطهر آسیب فراوان دید اما در دورۀ ایلخانان، نخست توسط غازان و سپس در زمان الجایتو (۷۰۳ـ۱۷۶ق)، پادشاه شیعی مذهب ایلخانی، مرمّت و بر آبادانی آن افزوده شد. در قرن ۸ق آثار آستان قدس عبارت بودند از حرم، مسجد بالاسر، چند بنای متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه. با کوشش شاهرخ تیموری برای آبادانی مشهد، مجموعۀ آستان قدس نیز به همّت همسرش گوهرشاد گسترش چشمگیری یافت. نخستین مسجد جامع شهر مشهد به‌نام مسجد گوهرشاد در سمت قبلۀ حرم در ۸۲۱ق ساخته شد. سپس دارالحفاظ، دارالسّیاده (بزرگ‌ترین رواق اطراف حرم) و بالاخره تحویل‌خانه یا خزانه را بنا کردند. در سال‌های پایانی دورۀ تیموری، امیرعلی شیرنوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، صحن قدیم و اساس ایوان طلا را برآورد که صحن یاد شده در زمان شاه‌عباس گسترش یافت. شاه‌طهماسب صفوی منارۀ نزدیک گنبد را مرمّت و طلاکاری و در ۹۳۲ق خشت‌های نفیس روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کرد. اندکی بعد در شورش عبدالمؤمن‌خان ازبک خشت‌های طلای گنبد و گلدسته، همراه با دیگر نفایس آستان قدس، به یغما رفت. شاه‌عباس اول در ۱۰۱۰ق در سفری که پیاده از اصفهان به مشهد رفت، دستور طلاکاری مسجد و گنبد را داد. وسعت‌دادن به صحن کهنه، احداث ایوان شمالی، اتاق‌ها و سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن از دیگر اقدامات شاه‌عباس اوّل بود. ایجاد رواق توحیدخانه در شمال حرم از آثار منسوب به ملامحسن فیض است. ایوان طلای صحن کهنه توسط نادرشاه افشار تعمیر و طلاکاری شد. طلاکاری منارۀ بالای آن مربوط به ۱۱۴۲ق و بنای منارۀ ایوان شمالی و تذهیب آن نیز مربوط به دورۀ نادری است. در دورۀ قاجار نیز تعمیرات و آثار چندی به وجود می‌آید. بنای صحن نو در سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، بنای رواق دارالسّعاده در ۱۲۵۱ق، و ترکیب رواق درالضّیافه در ۱۳۳۰ق ازجمله آثار دورۀ قاجاریه است. در جریان تجاوز روس‌ها به خراسان و حمله به آستانه و به توپ‌بستن گنبد و سوراخ‌کردن چند جای آن، رواق‌ها به اشغال قزّاق‌های روسی درآمد (۱۳۳۰ق). ویرانگری‌های روس‌ها در ۱۳۳۱ق توسط سلطان میرزا حسین‌خان، والی خراسان، مرمّت شد. در ۱۳۰۷ش فلکۀ دور حرم و سپس بنای موزه، کتابخانه و تالار تشریفات احداث شد. در جریان تعمیرات و تغییرات در ۱۳۵۰ش برخی آثار با ارزش تاریخی منهدم و به‌جای آن فضای سبز ایجاد شد. آینه‌کاری‌های دیوارهای حرم مربوط به دورۀ ناصرالدین شاه قاجار است (۱۲۷۵ق). آینه‌کاری‌های دیگر واحدها نیز از این زمان به بعد آغاز شد.
صندوق و ضریح مطهر. اولین صندوق ظاهراً در ۵۰۰ق و پس از آن در دورۀ سلطنت محمد خوارزمشاه نصب شده است. شاه‌طهماسب اول صندوقی را با صفحۀ ضخیم طلا بر روی مرقد نصب کرد (۹۵۷ق) و در عهد شاه‌عباس صندوق جدید طلاپوش بر روی مرقد نصب شد (۱۰۱۲ق). صندوق را در ۱۳۰۰ش به موزه انتقال دادند و در همان سال به‌جای آن صندوقی مرکّب از یازده قطعه مرمر لیمویی‌رنگ بر روی مرقد نهادند. بر روی صندوق سه ضریح تودرتو قرار دارد؛ ضریح کوچک‌تر داخلی از مفرغ ساخته شده و با سنگ‌های زبرجد و یاقوت جواهرنشان شده است. بانی آن شاهرخ از نوادگان نادرشاه افشار بود (۱۱۶۰ق). ضریح دوم از فولاد جوهری است. ضریح سوم یا ضریح پرکار و نفیس کنونی به‌جای ضریح قبلی نصب شده است. داخل ضریح از بلور فرش شده که مربوط به ۱۲۳۸ق و دورۀ فتحعلی شاه قاجار است. هم‌اکنون مجموعۀ آستان قدس رضوی از واحدهای عمدۀ زیر تشکیل شده است: حرم مطهر، دارالحفاظ، دارالسّیاده، مسجد بالاسر، دارالاخلاص، دارالشّکر، توحیدخانه، دارالفیض، گنبد، گنبد الله‌وردی‌خان، حاتم‌خانی، دارالضّیافه، دارالسّعاده، دارالسّرور، دارالذّکر، دارالزّهد، دارالعزّه و دارالسّلام.
بست‌ها. دو محوطۀ وسیع در دو جانب صحن عتیق (کهنه) وجود دارد که به نام‌های بست بالاخیابان و بست پایین‌خیابان نامیده می‌شود. بست در گذشته نقشی خاص در زندگی سیاسی‌ـ‌اجتماعی مردم داشت.
صحن‌ها. صحن عتیق؛ واقع در میان دو بست که از آثار دورۀ امیرعلی‌شیر نوایی است و در زمان شاه‌عباس توسعه یافته است. چهار ایوان صحن عتیق بدین‌قرارند: ایوان طلا (ایوان جنوبی)، ایوان عباسی (واقع در شمال)، ایوان نقاره‌خانه (واقع در شرق صحن)، و ایوان ساعت (واقع در غرب صحن). در وسط صحن عتیق سقاخانۀ زیبایی با کتیبه‌ای طلاپوش از یادگارهای نادرشاه وجود دارد که معروف به سقاخانۀ اسماعیل طلایی است. صحن نو؛ واقع در شرق حرم که از آثار دورۀ فتحعلی‌شاه (۱۲۲۳ق) و تزیینات کاشی‌کاری آن مربوط به دورۀ محمدشاه قاجار است. ایوان‌های سه‌گانه آن عبارت‌اند از: ایوان طلای ناصری، ایوان شمالی، و ایوان جنوبی.
واحدهای وابسته. موزۀ آستان قدس رضوی که در ۱۳۱۶ش بنا شده و آثار بسیار باارزش و نفیس در آن نگهداری می‌شود؛ موزه قرآن؛ کتابخانۀ معتبر به‌ویژه به لحاظ نسخ خطی؛ تالار تشریفات در غرب مقبرۀ شیخ بهایی؛ دانشگاه علوم اسلامی؛ مؤسسۀ پژوهش‌های اسلامی؛ بنیاد فرهنگی رضوی و بالاخره مؤسسه چاپ و انتشارات از مؤسسات فرهنگی وابسته به آستان قدس رضوی‌اند. به‌رغم ازبین‌رفتن برخی آثار نفیس تاریخی در جریان تغییرات و تعمیرات در طی سال‌ها، آستان قدس رضوی هم‌اینک مجموعۀ بسیار باارزشی از آثار هنر معماری به‌ویژه تزیینات کاشی‌کاری، آینه‌کاری، گچبری، حجّاری، فلزکاری، منبّت‌کاری و مانند آن است، تا آن‌جا که می‌توان آن را بزرگ‌ترین و شکوه‌مندترین آستانه‌های دنیای اسلام و جهان تشیع به‌شمار آورد. هرساله میلیون‌ها زائر از اطراف و اکناف ایران و جهان به زیارت امام رضا (ع) می‌شتابند. برای ادارۀ مجموعۀ وسیع بناهای آستانه، نظافت و نگهداری و برقراری نظم، گروه‌های بسیاری به خدمت اشتغال دارند که عنوان آن‌ها با توجه به وظیفه‌ای که برعهده دارند عبارت است از. خُدّام، پاسداران، فرّاشان، دربانان و پاسبانان، موذّنان، نقاره‌چی‌ها، کفش‌داران و سرایداران.