آیدین اوغوللری
آیْدین اوغولْلَری Aydin Ogullari (Anatolian dynasty)
خاندان حکومتگر ولایت آیدین در جنوب غربی آناتولی[۱] (۷۰۸ـ۸۲۹ق). از خاندان‌های ترکمان که پس از انقراض قطعی سلاجقۀ روم، بخشی از قلمرو سابق آنان را در اختیار گرفت. مرکز این حکومت، شهر آیدین[۲] بود. مؤسس این خاندان، محمد بگ، خود از امرای دولت مَنْتَشا اوغوللری (بنی منتشا) بود و پسرش آیدین بگ، مقدمات تشکیل حکومت بنی‌آیدین را فراهم آورد و مبارزالدین محمد بک غازی (حک: ۷۰۸ـ۷۳۴ق) پسر آیدین بگ، از امیران دولت گرمیان اوغوللری (بنی گرمیان)، دولت مستقل بنی آیدین را برپا کرد. در زمان بهاءالدین عمربیگ غازی (۷۳۴ـ۷۴۹ق) امارت آیدین به قدرتی بزرگ در جنوب غرب آناتولی و سواحل دریای اژه[۳] تبدیل شد. نیروی دریایی این حکومت، رقیب قدرتمند مسیحیان لاتینی دریای اژه بود. عمربیگ بر اثر پیروزی‌های خود به قهرمانی تبدیل شد و موضوع یک داستان حماسی قرار گرفت. پس از او، امارت آیدین رو به ضعف نهاد. خضربیگ (۷۴۹ـ۷۶۱ق) و فخرالدین عیسی بگ (۷۶۱ـ۷۹۲ق) از قدرت او بی‌بهره بودند. عیسی بگ در آخرین سال‌های حکومت خود، با توسعه‌طلبی‌های دولت عثمانی روبرو شد و سرانجام ولایت آیدین را به ایلدرم بایزید عثمانی واگذار کرد. پس از جنگ آنکارا در ۸۰۵ق و پیروزی تیمور لنگ بر بایزید، ولایت آیدین به موسی‌بیگ و عمربیگ پسران عیسی بیگ بازگردانیده شد. جنید بیگ (۸۰۸ـ۸۲۵ق) آخرین امیر این خاندان، مغلوب سلطان مراد دوم امیر عثمانی شد و قلمرو به تصرف عثمانیان درآمد.
امیران آیدین دوستدار علم و ادب بودند. فخرالدین یعقوب بن محمد، متخلص به فخری، از شاعران دربار بنی‌آیدین، در ۷۶۹ق خسرو و شیرین نظامی را به ترکی منظوم درآورد و خواجه مسعود، کتاب کلیله و دمنه بهرامشاهی را به نام بهاءالدین عمر بیگ غازی به ترکی ترجمه کرد. پزشک مشهور حاجی پاشا خضر بن عمر، در ۷۸۲ق کتاب طبی شفاءالاسقام و دواءالآلام را به نام عیسی بیگ تألیف کرد.