تاریخ ادبیات در ایران (کتاب)

(نام اولیه: تاریخ ادبیات ایران؛ عنوان کامل: تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی) اثری پژوهشی درباره‌ی ادبیات فارسی از آغاز شکل‌گیری زبان دری تا میانه‌ی قرن 12هجری از ذبیح‌الله صفا. این مجموعه مهم‌ترین اثری است که به تاریخ ادبیات فارسی به شیوه‌ی متداول در اروپا و به صورت تحقیقی و مبسوط پرداخته است. کتاب دارای چند جلد است و با آن‌که ظرف مدت بیشتر از 40 سال نوشته شده ولی از طرحی تقریبا یکسان برخوردار است. به این ترتیب که مولف در هر جلد، قبل از این‌که سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و آثار آنان را بنویسد، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش و مباحث دینی و کلامی آن دوره اختصاص داده؛ سپس به وضع کلی ادبیات و علوم ادبی پرداخته و در دو بخش جداگانه، شاعران و نویسندگان (نثرنویسان) مشهور آن دوره را معرفی و زندگی، آثار و افکار آنان را بیان کرده است. اصل کتاب در پنج جلد و هشت مجلد و مجموعا نزدیک 6000 صفحه به صورت زیر آماده و منتشر شده است:

جلد اول: تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی
جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم
جلد سوم (در دومجلد): از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم
جلد چهارم: از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم
جلد پنجم (در سه مجلد): از اول قرن دهم تا میانه‌ی قرن دوازدهم

جلد پنجم کتاب که شامل 3 بخش است بعد از انقلاب اسلامی و قسمت عمده‌ی آن در خارج از ایران (آلمان)، تالیف و تدوین شده است. نخستین مجلدات کتاب از سال 1332 ابتدا توسط انتشارات ابن سینا و از اواسط دهه‌ی 1340 و دهه‌ی 1350 تا پیش از مجلدات جلد 5 توسط موسسه‌ی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده. جلدهای یک تا چهارم و مجلد اول جلد پنجم این مجموعه تا اواخر دهه‌ی 1360 و بعد از انتشار دومجلد دیگر جلد پنجم (توسط نشر ندا در آلمان، طی دهه‌ی 1360 و آغاز دهه‌ی 1370) مجموعا این اثر به شکل‌های گوناگونی (کامل، گزیده و تلخیص شده و در قطع‌های مختلف) توسط ناشران متعددی چون فردوس، امیرکبیر، کتاب‌های جیبی، ادیب و ققنوس در شمارگان بالا و نوبت‌های متفاوت (برای هرجلد) چاپ و منتشر شده است. کامل‌ترین چاپ تاریخ ادبیات در ایران نسخه‌ای است که انتشارات فردوس در قطع وزیری و با جلد سخت منتشر کرده.

در چاپ سال 1372 شمسی، مولف تاریخ ادبیات ایران، به دلیل انتقاداتی که بر کتاب وارد شده بود، بر این مبنا که با وجود پرداختن به شاعران و نویسندگان شهرهای افغانستان، ماوراءالنهر، شبهقاره‌ی هند، آسیای_صغیر و آذربایجان نام کتاب رسا نیست عنوانش را به تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی تغییر داد. خلاصه‌هایی از مجلدات این کتاب، از سال‌های پیش با نظارت ذبیح‌الله صفا و انتخاب محمد ترابی تهیه شده و از اواسط دهه‌ی 1350 تاکنون به عنوان واحد درسی تاریخ ادبیات فارسی در دانشکده‌های زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شود.

نخستین چاپ‌های هرجلد:

جلد اول: 1332؛ جلد دوم: ۱۳۳۴؛ جلد سوم: بخش اول در سال 1351 و بخش دوم در سال ۱۳۵۲؛ جلد چهارم: 1356؛ جلد پنجم: بخش اول در سال ۱۳۶۲، بخش دوم در سال ۱۳۶۴ و بخش سوم در سال ۱۳۷۰.

در این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات دیگری چون سبک‌شناسی نظم و نثر، جامعه‌شناسی و تاریخ علوم نیز مطرح شده است. ذبیح‌الله صفا در این کتاب ضمن اتخاذ شیوه‌ای علمی در کار پژوهش، عموما در طرح مباحث ادبی به زبان و اصطلاحات سنتی ادبیات فارسی متمسک شده. با این حال برای دقت در کارش عمدتا به منابع خطی و کهن رجوع کرده است. نمایه‌ی نام‌های تاریخی و جغرافیایی و کتاب‌ها، فرقه‌ها و اقوام و اشخاص و سلسله‌ها، در پایان بعضی از جلدهای کتاب آمده و تعدادی از پانوشت‌های صفحات نیز نشانی منابع کتاب است.