افغان
اَفغان
(یا: پاتان) قوم بزرگ آسیایی و از اقوام ایرانی باستان که امروزه ملت افغانستان و بخشی از ملت پاکستان را تشکیل می‌دهد. افغان‌ها بزرگ‌ترین گروه قومی مردم افغانستان به‌شمار می‌آیند. گروه‌های بزرگی از این قوم، در ۳ـ۴ قرن اخیر به ایران و هندوستان مهاجرت کرده، یا تبعید شده‌اند. افغان‌های ایران به‌استثنای چند گروه معین، نظیر بنگش‌ها و کُرِّمی‌های خراسان و گرگان و مازندران و افغان‌های قراتپۀ بهشهر، اغلب در میان مردم بومی مستحیل شده‌اند و در هندوستان نیز این روند جاری است، اما گروهی بزرگ از ملت پاکستان را به‌خصوص در پشتونستان و استان سرحد شمال غربی، آفریدی‌های پشتون تشکیل می‌دهند که خود را بخشی از مردم و کشور افغانستان می‌دانند. قوم افغان از هفت گروه اصلی به نام‌های سربنی، غرغشتی، بیتنی، متی، سررانی، گررانی و اوسترانی تشکیل شده است که هر‌یک مشتمل بر چندین قبیلۀ عمده و ده‌ها طایفۀ بزرگ و صدها تیرۀ کوچک است. اغلب افغان‌ها در قرون گذشته چادرنشین بودند، اما طبق تخمین‌های سال‌های اخیر، جمعیت چادرنشین و نیمه‌چادرنشین افغان به کمتر از ربع جمعیت افغانستان رسیده است. امروزه بزرگ‌ترین گروه چادرنشینان افغان را قبیلۀ بزرگ پُوِینده تشکیل می‌دهد که زمستان را در ایالات شمال غرب و سند و پنجاب پاکستان و تابستان را در کوه‌های جنوب افغانستان می‌گذرانند. افغان‌ها تا قرن ۱۲ق/۱۸، فاقد اتحاد سیاسی و اجتماعی بودند. در قرون اولیۀ اسلامی، بسیاری از آنان تابع امویان و عباسیان بودند و پس از تشکیل نخستین دولت‌های مسلمان غیرعرب، نظیر صفاریان و سامانیان و غزنویان، بخشی از افغان‌ها در خدمت آنان قرار گرفتند. نخستین دولت بزرگ افغانی در دورۀ اسلامی، دولت غوریان است (۵۴۳ـ۶۱۲ق) که قلمرو آن در آغاز قرن ۷ق نصیب خوارزمشاهیان و ممالیک دهلی شد. افغان‌ها در حملات مغولان آسیب‌های فراوان دیدند. آل کرت، از افغان‌های غوری، با حمایت مغولان حکومت بخشی از افغان‌ها را به‌دست آوردند (۶۴۳ـ۷۹۱ق). تیمور دولت آل کرت را برانداخت. افغان‌ها تا ۹۱۲ق اتباع تیموریان بودند. پس از تشکیل دولت صفوی (۹۰۷ق) بخشی از افغان‌ها به این دولت پیوستند و بقیه تا ۱۱۴۹ق و تصرف کابل به‌دست نادرشاه، در حوزۀ قدرت تیموریان و بابریان هند باقی ماندند. تشکیل حکومت غلجائیان در قندهار و سقوط دولت صفوی به‌دست محمود افغان (۱۱۳۵ق)، طلیعۀ پیدایش دولت قومی افغان بود. تسلط نادرشاه بر افغانستان و سقوط حکومت‌های غلجائی و ابدالی قندهار و هرات، تشکیل دولت افغان را به تأخیر انداخت، اما قتل نادرشاه و زوال سریع قدرت نادری و ناتوانی وسیع دولت بابری هند که به آستانۀ سقوط رسیده بود، موانع تشکیل دولت قومی افغان را حذف کرد و نخستین دولت فراگیر افغان به‌دست احمدخان درانی تأسیس شد. این دولت تا ۱۲۵۷ق دوام آورد و پس از آن جای خود را به سلاطین بارکزائی از نسل پاینده‌خان وزیر داد. اکثریت افغان‌ها مسلمان اهل سنت‌اند و از میان آنان نورستانی‌ها دیرتر از دیگران اسلام آورده‌اند. پس از آن‌که افغانستان در ۱۳۵۷ش به تصرف اتحاد جماهیر شوروی درآمد، پتن‌ها، تاجیک‌ها، ترکمن‌ها، هزاره‌ها، ازبک‌ها و سایر گروه‌های قومی این کشور جنبشی را، با عنوان جنبش مجاهدین افغانستان (رزمندگان جهاد)، به‌وجود آوردند. مجاهدین فاقد هماهنگی نظامی بودند و محور اتحاد آنان سیاسی و قومی بود. تا ۱۳۵۹ش نزدیک به یک‌میلیون تن از افغان‌ها به پاکستان گریختند. پناهندگان افغانی در طی سال‌های بعد، و بر اثر ادامۀ جنگ و ناآرامی در افغانستان، در کشورهای همسایه، به‌ویژه پاکستان و ایران، افزایش یافتند. نیز ← پشتون