سینمای ایران، مراحل تاریخی
مراحل تاریخی سینِمای ایران
مراحل تاریخی سینمای ایران تا کنون براساس دو محور اصلی تعیین می‌شده است که عبارت‌اند از تحولات تاریخ اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی و نقاط عطف مهم در تولیدات سینمایی. محققان تاریخ سینمای ایران بر این عقیده‌اند که برخی وقایع تاریخی با وجود اهمیت‌شان در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی، به‌شکل مستقیم در سینما تأثیر چندانی نداشته‌اند، و برخی وقایع دیگر، به‌رغم اهمیت ناچیز اجتماعی و سیاسی آن‌ها در تحولات سینما تأثیر مستقیم و تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند. پاره‌ای وقایع نیز همان‌قدر که بر حیات سیاسی جامعه تأثیر گذاشته‌اند، کمابیش، بر روند تحول سینما نیز مؤثر بوده‌اند. از این لحاظ مراحل تاریخی سینمای ایران عبارت‌اند از: آغاز پیدایش سینما در جهان تا ورود دستگاه نمایش و ابزارهای فیلم‌برداری به ایران. این دوره با سفر میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی، مظفرالدین‌شاه قاجار و میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی به فرنگ و آشنایی آن‌ها با دستگاه سینماتوگراف و تهیه و ورود این وسایل به ایران آغاز می‌شود و تا ساختن نخستین سالن‌های سینما ادامه می‌یابد. ابراهیم‌خان با خرید دستگاه سینماتوگراف و آوردن آن به ایران، گوشه‌ای از پشت مغازۀ آنتیک‌فروشی خود را به نمایش فیلم اختصاص داد. وی همچنین در ۱۲۸۳ش در خیابان چراغ گاز (امیرکبیر فعلی) سینمایی دایر کرد که به‌جز زنان، برای عموم آزاد بود. در ۱۲۷۹ش مظفرالدین‌شاه و میرزا ابراهیم عکاس‌باشی با دستگاه نمایش فیلم و دوربین فیلم‌برداری آشنا شدند و عکاس‌باشی به‌دستور شاه قاجار، نمونه‌ای از این دستگاه را خریداری کرد و به ایران آورد و خودش در اوستاند بلژیک در روز جشن عید گل از شاه و همراهانش فیلم گرفت و در ایران تصاویر کوتاه دیگری از رژۀ قشون، کوچه و بازار تهران و شکار و تفریحات شاه، فیلم‌برداری کرد. با عمومی‌تر شدن فعالیت‌های سینمایی، افراد دیگری همچون مهدی روسی‌خان، آقایوف و آرتاشس پاتماگریان (اردشیرخان ارمنی) تماشاخانه‌های عکس متحرک را برای استفادۀ عموم ایجاد کردند. با فروپاشی سلسله قاجار افراد دیگری همچون خان‌بابا معتضدی و علی وکیلی، نخستین سالن‌های سینمایی دایمی را افتتاح کردند و اشخاصی همچون عباس‌آقا عتیقه‌چی به فیلم‌برداری از رویدادهای رسمی دربار و ساختن فیلم‌های خانوادگی و خصوصی پرداختند.
از ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۵ش (موسوم به دورۀ اول)، که نخستین مدرسۀ آرتیستی سینما را آوانس اوگانیانس در تهران تأسیس می‌کند و نخستین فیلم بلند داستانی با نام آبی و رابی ساخته و نمایش داده می‌شود و تا آخرین کوشش‌های عبدالحسین سپنتا در هندوستان برای ساختن فیلم ادامه می‌یابد. در این دوره در مجموع نُه فیلم در ایران و هندوستان ساخته و نمایش داده شد. فیلم‌ساز دیگر این دوره ابراهیم مرادی بود. سپس دکتر کوشان، علی دریابیگی، مجید محسنی، عنایت‌الله فمین، معزدیوان فکری، پرویز خطیبی، فضل‌الله بایگان، محسن بدیع و علی کسمایی فیلم‌سازی را پی گرفتند.
از ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۶ (موسوم به دورۀ فترت) هیچ فیلم بلند داستانی در ایران ساخته نشد، و فعالیت‌های سینمایی معطوف به ساختن سالن سینما و واردات فیلم خارجی و نمایش آن‌ها به زبان اصلی بود.
از ۱۳۲۷ تا ۱۳۴۷ (موسوم به دورۀ دوم)، نخستین فیلم داستانی با نام طوفان زندگی ساخته شد و به‌نمایش درآمد، و تا قبل از آغاز فعالیت فیلم‌سازان مشهور به «موج نو» تداوم یافت. به‌جز پاره‌ای کوشش‌های پراکنده و نافرجام برای ایجاد «سینمای ملی» وجه غالب فیلم‌های این دوره ملودرام‌های مردم‌پسند بود.
از ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۲، تعدادی از جوانان پرشور به جرگۀ «موج نو» پیوستند و در تحولات نوظهور آن خلاقانه مشارکت کردند.
از ۱۳۶۳ تا ۱۳۸۲ به پیدایش «سینمای نوین ایران» و تحولات فراوان منجر شد. «سینمای نوین» ایران را گروهی از کارگردان‌ها، فیلم‌برداران و بازیگرانی پدید آوردند، که بسیاری از آن‌ها از سال‌ها قبل در سینمای آزاد فعالیت می‌کردند.