ابوالهذیل علاف، محمد (بصره ۱۳۰ـ سامرا ۲۳۰ق)
ابوالهُذَیل علّاف، محمّد (بصره ۱۳۰ـ سامرا ۲۳۰ق)
متکلم و از پیشوایان معتزله و مؤسس فرقۀ هُذَیلِیِه. چون در کوی علاّفان بصره بود به علاف مشهور شد. بیشتر زندگی‌اش در بصره گذشت. در بغداد نزد یکی از شاگردان واصل بن عطاء درس خواند و از فلسفۀ یونان نیز آگاهی یافت. ابوعلی جُبّایی وی را از پایه‌گذاران علم کلام دانسته است. در ۲۰۴ق مأمون عباسی وی و خواهرزاده‌اش، ابراهیم بن سیّار نظّام، را برای مناظره با مخالفان به دربار فراخواند. کتابی به نام میلاس نوشت که نام یک نفر زردشتی بود که در مناظره‌ای بین او و ثنویه‌باوران به دست ابوالهذیل مسلمان شد. شاگردان بسیاری، از جمله نظام و ابویعقوب شَمّام داشت. با خاندان برامکه در ارتباط بود. در آخر عمر نابینا شد. وی معتقد بود که انسان موجودی مختار است زیرا قدرت خدا شامل حوزۀ توانایی انسان نمی‌شود، و نیز اگر کسی عقیده‌ای را که مورد اجماع است مردود شمارد یا خداوند را به آفریدگانش تشبیه کند و او را جسم بداند یا معتقد باشد که خدا انسان را به کارهای بیش از توانش مکلف می‌کند، کافر است. نیز به عینیت ذات و صفات خداوند معتقد بود و به هیچ کثرتی در ذات خدا عقیده نداشت. وی شصت کتاب در ردیه نوشته است.