بنای هارونیه
بَنایِ هارونیِه
(یا: گنبد هارونیه) بنای تاریخی، در شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان توس، در فاصلۀ ۶۰۰متریِ آرامگاه فردوسی. کاربری و تاریخ احداث این بنا به‌درستی مشخص نیست. در متون یا افواه مردم، این بنا مسجد جامع شهر قدیم توس، نقاره‌خانه، یا زندان هارون‌الرشید، خوانده شده است. بعضی دیگر آن را آرامگاه امام محمد غزالی، و برخی خانقاه خواجه عثمان بن هارون دانسته‌اند. از آن‌جا که این بنا از آثار قرن ۲ق به‌شمار نمی‌رود، انتساب آن به زندان هارون‌الرشید درست نیست. هرتسفلد[۱] آن را مربوط به اواخر دورۀ سلجوقی، و آرتور پوپ[۲] آن را از آثار اواخر قرن ۸ق می‌داند. رابرت هیلنبراند[۳] و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند قدیمی‌ترین بخش بنا، گنبدخانۀ آن است که احتمالاً به دورۀ سلجوقی تعلق دارد؛ ایوان سوی جنوبی گنبدخانه و دیگر فضاها در دوره‌های بعد به گنبدخانه الحاق شده‌‌اند. پوش خارجی گنبدِ دوپوش فروریخته بود، که در دورۀ اخیر بازسازی شد. در کاوش‌های سال‌های اخیر، آثار معماری بسیاری در اطراف بنای هارونیه به‌دست آمد، که مؤید پیوند این بنا با بافت شهری است. امروزه بنای هارونیه، یگانه ساختمان باقی‌مانده از شهر قدیم توس به‌شمار می‌رود. این اثر در ۱۳۱۰ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مشخصات معماری
بنای هارونیه از نوع بناهای چهارضلعی گنبددار بوده، نمای بیرونی آن از دو بخش بدنه و گنبد تشکیل شده و گنبد اصلی بر روی یک فضای مربع‌شکل قرار گرفته است.