خنداب، شهرستان
خنداب، شهرستان (County) Khondab
واقع در نواحی غربی استان مرکزی، به مرکزیت اداری شهر خنداب. در نیمۀ دوم سال 1386ش بنابر مصوبۀ هيأت دولت در جلسۀ مورخ 29 مهر 1386ش، با انتزاع دو بخش خنداب و قره‌چای[۱] از شهرستان اراک، ایجاد شده است. در بررسی ریشه‌یابی کلمۀ خنداب، آن را شکلِ تغییریافتۀ کُندآب، خندق‌آب یا قندآب دانسته‌اند. این شهرستان در دوره‌های تاریخی پیش از اسلام و سده‌های آغازین اسلامی بخشی از منطقۀ تاریخی شَراء بوده. شراء (در تلفظ محلی: چَرّا) هم‌اکنون یکی از بخش‌های دوگانۀ شهرستان همدان و در مجاورت شهرستان خنداب و کمیجان است. در منابع تاریخی نیز از سده‌های نخست اسلامی خنداب قریه یا قصبه یا دهستانی در منطقۀ شراء دانسته شده است. در تقسیمات معاصر کشوری، خنداب دهستانی در شهرستان اراک ذکر شده. این دهستان در سال 1368ش به بخش ارتقاء یافته و مرکز آن نیز در سال 1376ش به شهر تبدیل شده است. در نهایت این بخش در نیمۀ دوم سال 1386ش با الحاق بخش قره‌چای، از شهرستان اراک جدا شده و به شهرستان ارتقاء یافته است. شهرستان خنداب متشکل است از 2 بخش، 5 دهستان (با حدود 85 روستا) و 2 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های خنداب و ده‌چال[۲]، به مرکزیت شهر خنداب)، و بخش قره‌چای (مشتمل بر دهستان‌های اناج[۳]، جاورسیان[۴] و سنگ‌سفید، به مرکزیت شهر جاورسیان). براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان خنداب 54,018نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران و براساس سرشماری مذکور، نزدیک به 24درصد ساکنان شهرستان شهرنشین و حدود 76درصد روستانشین هستند. شهرستان خنداب در نواحی شمالی با شهرستان کمیجان، در شرق با شهرستان اراک، در جنوب با شهرستان شازند، و در غرب با شهرستان‌های ملایر و همدان (در استان همدان) محدود شده است.
این شهرستان با ارتفاع حدود 1,740متر (در مرکز آن)، آب و هوایِ معتدل مایل به سرد و نیمه‌خشک و حدود ۱,۳۶۵کيلومترمربع وسعت دارد. در منطقه‌ای كوهستانی در امتداد رشته‌کوه‌های زاگرس قرار گرفته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است. این شهرستان در ابتدای حوضۀ آبریز رودخانۀ قره‌چای قرار داد. این رودخانه از ارتفاعاتی در ۱۵کیلومتری جنوب شازند سرچشمه می‌گیرد و به‌سوی شمال روان شده و پس از طی شهرستان‌های شازند، خنداب، و کمیجان به شهرستان همدان وارد می‌شود؛ در این شهرستان به‌سوی شرق تغییر جهت می‌دهد و پس از عبور از شهرستان‌های ساوه و تفرش به شهرستان قم وارد می‌شود و سرانجام به دریاچۀ نمک قم می‌ریزد. از لحاظ عارضه‌نگاری (توپوگرافی[۵]) شهرستان خنداب از شرق به غرب از سه بخش اصلی تشکیل شده است: بخش کوهستانی، یک درۀ رودخانه‌ای (درۀ شراء/ قره‌چای)، و مجدداً یک بخش کوهستانی. عمدۀ آبادی‌های قدیمی‌تر منطقه در اطراف درۀ رودخانۀ شراء/چرّا (شاخه‌ای از رودخانۀ قره‌چای) بنا شده‌اند. فقط دهستان سنگ‌سفيد، که با شهرستان ملایر مجاور است، در منطقه‌ای کوهستانی در 10کيلومتری غرب رودخانه واقع شده است. عموم مردم این شهرستان، جز اهالی دهستان سنگ سفید که به گویش لری ملایری صحبت می‌کنند، ترک‌زبان و پیرو مذهب شیعۀ دوازده‌امامی‌اند. شغل بیشتر مردم شهرستان کشاورزی و باغداری و مهم‌ترین محصولات آنها انگور و فرآورده‌های این میوه (مثل کشمش و شیره) است که بازارهای داخلی و خارجی پررونقی دارد. علاوه بر انگور، انواع محصولات باغیِ دیگر، غلات و حبوبات، صیفی‌جات و میوه‌های جالیزی، و گیاهان علوفه‌ای و دارویی نیز در این شهرستان برداشت می‌شود. خنداب به دلیل وجود «تأسیسات آب سنگین اراک» (در پنج کیلومتری شهر خنداب) از اهميت ويژه‌ای در سطح کشور برخوردار است.