آزادی مطبوعات

آزادی مطبوعات (freedom of the press)

حق گردآوری و انتشار اطلاعات یا عقاید بدون کنترل دولت یا ترس از مجازات. این آزادی همۀ انواع مطالب چاپی یا پخش‌شده ازجمله کتاب‌ها، روزنامه‌ها، مجلات، جزوه‌ها، فیلم‌ها، و برنامه‌های رادیو و تلویزیونی را دربرمی‌گیرد. در طول تاریخ، آزادی مطبوعات با مسائل کلی ممیّزی و سانسور درهم آمیخته بوده است. در کشورهایی که ممیزی در آن‌ها در سطح گسترده رواج دارد معمولاً حق انتشار اخبار، اطلاعات و عقاید به‌شدت محدود است. ولی حتی در ایالات متحده امریکا هم، که ممیزی چندانی وجود ندارد، حق انتشار مطالب مطلق نیست. محدودیت‌های موجود برای آزادی مطبوعات در جامعه‌ای آزاد مناقشه‌برانگیز است و پیوسته توسط قوۀ قضائیه باز تعریف می‌شود. دولت‌ها حق انتشار مطالب را به دو شیوه محدود کرده‌اند: از طریق منع مطبوعات از انتشار مطالبی معیّن، و مجازات کسانی که به انتشار مطالبی دست می‌زنند که فتنه‌جویانه، افترا‌آمیز، یا زشت شناخته می‌شود. نخستین نوع محدودیت، که غالباً محدودیت پیش‌گیرانه خوانده می‌شود، در کشورهای مردم‌سالار به‌ندرت به‌چشم می‌خورد. همواره در دورۀ وجود وضعیت اضطرار ملی، ازجمله در زمان جنگ، برای مطبوعات محدودیت‌هایی ایجاد شده است. غیر از زمان جنگ، ممیزی به دلایل امنیت ملی به‌دقت محدود شده است. در جریان جنگ 1991م خلیج فارس، کنترل مطبوعات تقریباً به شکل صددرصد بود. بسیاری از اشخاص به‌سبب پذیرش شرایطی که گزارش‌رسانی کامل را ناممکن می‌کرد از مطبوعات انتقاد کردند. پس از پایان‌یافتن این جنگ، دربارۀ صحت برخی از گزارش‌هایی که مطبوعات انتشار دادند تردیدهایی مطرح شد. حتی در کشورهای مردم‌سالار هم افشای اسناد حکومتی بدون کسب اجازۀ قبلی جرم محسوب می‌شود. در کشورهای کمونیست، تقریباً هیچ نشانی از آزادی مطبوعات وجود نداشت، و مالکیت و کنترل دولت بر همۀ رسانه‌ها عملاً نقش مطبوعات را به ابزار تبلیغات دولت محدود می‌کرد. در دیگر حکومت‌های استبدادی نیز وزارت‌خانه‌های دولت، کارگزاری‌های صدور پروانه، و هیئت‌های ممیزی یا صرفاً کاربرد خشونت، مطالب قابل انتشار مطبوعات را محدود می‌کنند. بسیاری از دولت‌های جهان سوم مدعی بودند که روزنامه‌نگاران و خبرنگاران غربی تصویر مخدوشی از کشور آن‌ها ارائه می‌کنند؛ آنان با پشتیبانی اردوگاه شوروی در 1980م در یونسکو قطعنامه‌ای را به تصویب رساندند و خواستار برقراری نظم جهانی جدید اطلاعات شدند که، ضمن تأیید اصل آزادی مطبوعات، به یونسکو حق می‌داد که برای سازمان‌های خبری مقرراتی تعیین کند. این قطعنامه با اعتراض شدید کشورهای غربی روبه‌رو شد، و ازجمله ایالات متحده در 1983م و انگلستان نیز در 1984م، دست‌کم تا حدودی به دلیل مخالفت با نظم جهانی جدید اطلاعات، از این سازمان خارج شدند.